ՀԱՅԱՊԱՀՊԱՆՈՒՄՆ ԱՌԱՆՑ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ԻՆՔՆԱԽԱԲԵՈՒԹՅՈՒՆ Է

Արտագաղթ, հայրենադարձություն սրանք հուզող այն հիմնական թեմաններից  են,  որոնք  պարբերաբար քննարկվում են մեզանում: Հիմա արդեն այնքան էլ չէ, բայց մայիսյան հեղափոխական օրերին  ոչ թե արտագաղթի, այլ ավելի շատ հայրենադարձության մասին էր  խոսվում:  Նույն այդ օրերին, սակայն դու  ասում էիր, թե դրսում ապրող  հայերն  ազգային ինքնությունը պահպանելու  երաշխիքներ գրեթե  չունեն:  

Կարինե Հակոբյան. – Ամերիկայից տառացիորեն շաբաթներ առաջ էի վերադարձել և տպավորություններս բավական տխուր էին:  Այնքան, որ հանդիպումների  ընթացքում երբ խոսում էի Սփյուռքի ներկայիս բնութագրական վիճակի, նշանակության, նպատակի մասին  ինձ թվում էր, որ դիտարկումներս այնքան էլ ականջահաճո չէին, որովհետև դրանք դիպչում էին Սփյուռքում ապրող մարդկանց  ամենախոցելի տեղին՝ ուծացմանը, շեշտում ակնհայտ մի իրողություն՝  եթե այսպես շարունակվի, իրենց երեխաներն այլևս հայ չեն մնալու:
– Բայց տեսանք նաև, թե դրսում հաստատված հայերն ինչպես միաբանվեցին ու ինչպիսի ոգևորությամբ արձագանքելով, գրեթե «ներկայություն» ապահովեցին  երկրում կատարվող իրադարձություններին: Սփյուռքահայության, հատկապես ջահելության նման պոռթկուն ակտիվությունը շատերիս համար նույնիսկ անսպասելի էր:
Դրանից  սփյուռքի իրականությունը չի փոխվում: Իսկ իրականությունն այն է, որ «սփյուռքը» իսկապես սփռված է: Այն սփռված է և ֆիզիկապես, և հոգեպես, և ձևով, և ուրեմն նաև բովանդակությամբ: Այդ առումով «սփյուռք» բառը շատ դիպուկ է գտնված, այն նշանակում է նաև ցրված, չկազմակերպված: Սփռված լինելը դեռ դժբախտության կեսն է: Բանն այն է, որ այդ առանձնահատկությունը՝ աշխարհասփուռ վիճակը,  որն ազգային շահի տեսանկյունից բացասական հատկանիշ է, մենք դարձրել ենք մեր գոյության անբաժան մասը, մեր,  գուցե, նաև ինքնության դրսևորումը, որը հայերիս  հավերժ դեգերումների մեջ է պահում: Մենք դրանից ոչ թե դժգոհում ենք, ոչ թե փորձում ենք ազատվել կամ փոխվել, այլ այդ վիճակը դարձրել ենք ապրելակերպ, նորմ և համակերպվել ենք դրան այնպես, ինչպես միայն ճակատագրին  կարելի է համակերպվել:
– Մեր սփռված լինելը վերջին հարյուրամյակում եղեռական իրադարձություններով պարտադրված իրողություն է, սակայն ցավով պիտի փաստենք նաև, որ հայրենիքից դուրս տանող ճանապարհները  բանուկ պահելու մեր վարքը պատմական ավելի վաղ շրջաններից է դրսևորվել:
– Այո, բայց  ասացիր՝ «ցավոք»,  այսինքն դա դժբախտություն է: Դե, եթե դժբախտություն է, ուրեմն ինչու՞ չենք փորձում մերժելով, փոխել այն: Ինչու՞ ենք, օրինակ, երևույթը նման՝ բարեհունչ և քնքուշ բառով կոչում՝ «սփյուռք», «սփյուռքահայություն», այլ  ոչ թե «գաղթ» և «գաղթականություն»: Որպեսզի ցեղասպանությունից մազապուրծ եղած, այդքան տառապանքներ տեսած մարդիկ օտար ափերում իրենց կարգավիճակից իրենց վատ չզգա՞ն: Բայց չէ՞ որ դա նշանակում է փափուկ բարձ դնել ամբողջ հայության գլխի տակ։ Չէ՞ որ, երբ վիճակից դժգոհ ես, ուզում ես այն փոխել: Սակայն փոխելու, այսինքն գաղթական չլինելու, երկու ճանապարհ կա. կամ հրաժարվել հայությունից և ձուլվել, վերանալ՝ որպես հայ, կամ վերադառնալ հայրենիք: Խոսքը, հասկանալի է, այն մասին չէ, որ բոլորը արագ ճամպրուկները հավաքեն և գան Հայաստան։ Խոսքը համահայկական  ժամկետ պահանջող ծրագիր ունենալու մասին է, որը ոչ միայն հայրենիք դառնալու, այլև վերադարձի նպատակ ունեցող սերունդ դաստիարակելու պայման է դնում։ Խոսքն այն մասին է, որ հայ երեխաները դաստիարակվեն այնպես, որ իմանան՝ իրենք վերադառնալու են հայրենիք, և դա է իրենց նպատակը: Բայց այսօր Սփյուռքում նման գաղափարախոսություն և քարոզչություն չկա: Փոխարենը Սփյուռքի գլխի տակ  մեծ  բարձ է դրված, որը կոչվում է հայապահպանում: Իսկ հայապահպանումն առանց հայրենադարձության ինքնախաբեություն է և ինքնանպատակ է: Միևնույն ժամանակ հայրենադարձությունը, որը ոչ մեկ օրվա և ոչ էլ մեկ տարվա աշխատանք է, չի նշանակում, որ Հայաստանից դուրս հայկական համայնքներ չեն լինելու: Այդպիսի բան մտածել այսօրվա, արդեն փոխված, գերժամանակակից   աշխարհում, նշանակում է չզգալ ժամանակի ոգին: Սակայն հայրենադարձությունն էապես կփոխի Սփյուռքի և Հայաստանի բնակչության հարաբերակցությունը: Եվ բացի այդ. երբ հայրենիք վերադառնալու խնդիրն օրակարգային է, հայրենիքին ծառայելու, այն հզորացնելու նպատակը դառնում է ավելի հիմնավորված և իրական: Հայրենիքը վերացական գաղափարից դառնում է շոշափելի երևույթ: Այն կարոտի և անցյալի հանդեպ ունեցած հիշողությունից վերածվում է շոշափելի ներկայի և ցանկալի ապագայի: Այն դառնում է գրավիչ ամբողջ հայության համար, դառնում է նրա սեփականությունը: Եվ դա համախմբում է հայությանը, այն  դարձնելով ամբողջական մեկ համակարգ:  Իսկ  համակարգը  նշանակում է, որ կա կենտրոն և ուրեմն՝ կա ձգողականության առանցք: Եվ նաև. համակարգն ունենում է սահման, որով զատվում է արտաքին աշխարհից՝ միևնույն ժամանակ փոխհարաբերվում նրա հետ: Մեր դեպքում պարզ է, որ այդ կենտրոնը Հայաստանն է, հայկական հողը, իսկ  սահմանը, մշակույթն է, որով էլ որոշվում է մեր ազգային ինքնությունը: Այդտեղ մեծ տեղ ունի, իհարկե, հայոց լեզուն:
–  «Լեզուն հայրենիք է: Լեզվի կորուստը նաև ցեղի կորուստն է».-  Հրանտ Մաթևոսյանի ձևակերպումն է: Հիշու՞մ ես, 90- ականներին, Աղասի Այվազյանը թերթ սկսեց հրատարակել  և պարբերականի համար ընտրեց «Հայություն» անվանումը: Համախոհների խումբ էր հավաքել իր շուրջ և հույս ուներ կամ գրեթե վստահ էր, որ հնարավոր է Հայաստանի ու սփյռւռքում ապրող մտավորականների   հետ միաբանվելով,  հայության ամբողջության, միասնական լինելու գաղափարը կյանքի կոչել:  «Հայություն» թերթին տված հարցազրույցում Հրանտ Մաթևոսյանն նույն այդ նպատակն էր առաջադրում, երբ ասում էր. «Ի սփյուռս հայերի շատերն ունենք, որ մեր մշակույթի ոլորտներում չեն: Սա մեր դժվար ժամանակներից է: Սակայն մեր մտավորականության ամենամեծ ջոկատն այստեղ է: Ներուժն այստեղ է: Եթե այսօրվա մեր պայմաններում Հայաստանը կարողանար դառնալ Մխիթարյան միաբանություն և չորս ծագերի վրա իր լույսը, իր գիրը հղեր… ապա մեր  մշակույթի կենտրոնը, մեր սուրբ Ղազարը Հայաստանն է լինելու»: Բայց Հայաստանը չկարողացավ դուրս ու ներսում գտնվող իր լավագույն  մտավորականների, նաև Աղասի Այվազյանի նաև Հրանտ Մաթևոսյանի՝  համայն հայությանը միաբանելու  գաղափարը  իրականություն դարձնել, քանի որ  պետական մտայնությունն  այլ էր:  Անկախ պետականություն ունենալուց հետո, երբ թվում էր այլևս ոչինչ չի խանգարում համախմբվելու հայրենիքը զորացնելու ու զարգացնելու ազգային նպատակի շուրջ,  տեղի ունեցավ հակառակը: Հայությունը ավելի մեծ թափով  սփռվեց աշխարհով մեկ:
– Որովհետև Հայաստանում հանկարծահաս կապիտալիզմը չունեցավ հոգևոր և բարոյական հակակշիռներ և շատ արագ տեղի ունեցավ հասարակության բևեռացում: Իհարկե, 88-ի ազգային շարժմանը շատ ողբերգական և ծանր իրադարձություններ հաջորդեցին՝ երկրաշարժ, պատերազմ, շրջափակում: Բայց այդ ամենն, անշուշտ, չի արդարացնում մեր նպատակազուրկ դառնալը: Հենց այդ դժվարին տարիներին ազգային նպատակ ունենալը կարող էր օգնել ֆիզիկական դժվարությունները հաղթահարելուն: Սակայն տեղի ունեցավ հակառակը. ազգային գաղափարախոսությունը իսպառ մերժվեց և մենք դարձանք փարոսը կորցրած ժողովուրդ: Մենք, անգամ մի տեսակ քամահրանքով սկսեցինք խոսել, և այսօր էլ շարունակում ենք խոսել մեր մեծ երազանքի մասին, հեգնանքով արտասանել՝ «Ծովից ծով Հայաստան» արտահայտությունը, դիտելով դա որպես մի անիրականանալի և ցնորամիտ ծրագիր, որը խանգարում է օրվա խնդիրները լուծելուն: Այնինչ, պարզ է, որ օրվա խնդիրները, այսինքն կարճաժամկետ ծրագրերը իրականություն են դառնում, երբ երկարաժամկետ ծրագրի մասն են կազմում:
–  Սփյուռքը, որը հայության  գերակշիռ մեծամասնությունն է, այդուհանդերձ կազմակերպված կառույց է իր եկեղեցական, հոգևոր կենտրոններով, կուսակցություններով, տարբեր կազմակերպություններով, որոնք  մեծ գործ են կատարել և դեռ կատարում են՝ հայապահպանության առումով։ Եւ եթե մենք խոսում ենք հայրենադարձության մասին, որպես գործընթացի, ապա պիտի հիշենք, որ այդ կառույցների շնորհիվ օտար տեղերում կարողացանք պահպանվել որպես հայ:
– Անշուշտ, հայապահպանումը կարևոր պայման է, բայց դա, ինչպես ասում են, անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է: Հայապահպանումը  միջոց է, հայրենադարձությունը՝ նպատակ: Այդպես պետք է լինի, բայց այդպես չէ: Ինչու՞ ենք վախենում իրերն իրենց անունով կոչել: Ինչու՞ ենք վախենում հիվանդության ճիշտ ախտորոշումը բարձրաձայնելուց: Ամեն դեպքում հիվանդության ճիշտ ախտորոշումից հետո է բուժման միջոցներ ձեռնարկվում: Սփյուռքն այո, կառույց է, հասարակական կառույց է, իր եկեղեցիով, կուսակցություններով, մշակութային, բարեգործական կազմակերպություններով, սակայն  պետք է նաև ընդունել, որ այդ կառույցը շինված է սահող ավազի վրա: Ուրեմն, կայուն հաստատություն չէ և նպատակահարմար է, որ այդ կառույցը ձևով լինի թեթև, ճկուն, բայց բովանդակությամբ համակարգված և հայաստանակենտրոն: Այսօր այդ «կառույցն» իր մեջ կլանում է հայության ֆինանսական և ստեղծագործական կարողությունները, իսկ վերարտադրությունը լավագույն դեպքում տասը տոկոս է։  Ցեղասպանությունից հետո աշխարհով մեկ սփռված հայությունն այնքան մեծ թիվ էր կազմում, և հզորանալու այնպիսի մեծ ներուժ ուներ, որ որոշվեց, կամ դա ինքնըստինքյան տեղի ունեցավ, այն ուղղորդել և դարձնել «սփյուռք» բառի բուն իմաստով:
– Զարմանալի, նաև տխուր մի հանգամանք էլ կա՝  Հայաստանից ավելի ուշ գնացողները շատ ավելի արագ սկսեցին մերվել   օտար, հատկապես ռուսական և ամերիկյան միջավայրին, քան նրանք, ովքեր անցյալ դարի սկզբներին հայրենիքից բռնի տեղահանվելու պատճառով էին երկիրը թողել:
– Այո: Հիմա ամեն ինչ ավելի արագ է տեղի ունենում և ձուլումը նույնպես: Եթե առաջ հայրենիքից հեռացած ընտանիքի երրորդ սերունդը հնարավոր էր, որ հայերեն խոսեր, այժմ դա գրեթե անհնարին է, որովհետև ընտանեկան շփումն օրեցօր նվազում է, երեխաները կլանված են մեկ այլ՝ ինտերնետային աշխարհի մեջ, որտեղ իշխող լեզուն անգլերեն է:
– Ցեղասպանությանը հաջորդած տարիներին, թվում էր, թե  հայրենիք վերադառնալու նպատակն է առաջնայինը: Սակայն դրան զուգահեռ օտար երկրներում առաջին իսկ տարիներից սկսեցին կառուցել դպրոցներ, եկեղեցիներ, մշակութային հաստատություններ ու կազմակերպություններ հիմնեցին: Այսինքն,  ամեն ինչ արվեց, որպեսզի հայերն այդ երկրներում հիմնավոր հաստատվեն:
–  Պատճառը կարծում եմ միայն այն չէ, որ մշակութային ազգ ենք և չենք կարող ոչ հիմնավոր, ոչ որակյալ կառուցել, այլև այն, որ նրանք մտածում էին, թե մոտ ապագայում հայրենիք վերադառնալու երազանքն անիրականանալի է: Խորհրդային Հայաստանը հիմնականում ընկալվում էր որպես հայրենիքի մի հատված, այն էլ այնպիսի հատված, որտեղ իրենք չէին կարող որևէ նախաձեռնություն ցուցաբերել: Եվ ուրեմն, այո, մտածում էին, որ  վերադարձը շուտ չի լինելու։ Խորհրդային Հայաստանին, որը Խորհրդային Միության կազմում  էր, այնքան էլ  չէին վստահում, կամ քչերն էին վստահում։  Եվ ուրեմն առաջին խնդիրը սփյուռքում բնականաբար կարևորվեց հայ մնալը, մինչև որ հնարավոր լիներ վերադառնալ հայրենիք: Սակայն  տարիներն անցնում էին, իսկ  անկախ  և ազատ  հայրենիք ունենալու երազանքն չիրականացվելու պատճառով, վերադարձի նպատակը սկսեց մոռացվել։  Օրակարգում մնաց Հայ դատը, անգամ պահանջատիրությունը, բայց ոչ հայրենադարձությունը։ Մի ուսանողի, որի ընտանիքը վերջերս է Ստամբուլից տեղափոխվել Երևան, հարցրեցի. «Ձեր դպրոցի  ուսուցիչները, որոնք  Ձեզ  մայրենի լեզու էին դասավանդում, ձեզ  ասու՞մ էին. որ դուք պետք հայերեն սովորեք, որպեսզի  հայ մնաք»: «Այո» պատասխանեց նա: «Իսկ ասու՞մ էին, որ  դուք պետք է վերադառնաք հայրենիք», ասաց՝ «ոչ»:
- Հիմա կարծես թե  «հայրենիք» բառն  ու գաղափարն  է անգամ իմաստային փոփոխության ենթարկվել։
– Փոխում է իր իմաստն, այո: Դառնում է քաղաքացիությանը հոմանիշ: Վերջերս, թուրքական մեջլիսի պատգամավոր Կարո Փայլանը  իր հարցազրույցներից մեկի ժամանակ ասաց, որ Թուրքիան իր հայրենիքն է: Իհարկե, հասկանալի է, որ նա նկատի ունի իր քաղաքացիությունը: Բայց այդ դեպքում ուզում ես հարցնել, իսկ Հայաստա՞նը ինչ է քեզ համար: Նա, իհարկե, դարձյալ կասի՝ հայրենիք։ Բայց հայրենիքը, ինչպես և մայրը մեկն է լինում:
- Միայն Փայլանը չէ, դրսում ապրող մեր նշանավոր հայրենակիցներից շատերն են հրապարակավ ասում, թե իրենց  հայրենիքն են համարում այն երկիրը որտեղ ծնվել են կամ որտեղ ապրում են: Եվ դա միայն հայերին չի վերաբերում, այլ ընդհանուր երևույթ է, որը, գուցե, բնորոշ է ներկա ժամանակաշրջանին։
– Եվ այդ հարցում միջազգային քարոզչությունն այնքան զորեղ է, որ անգամ շատ գրագետ մարդիկ չեն անդրադառնում երևույթի էությանը, այն բանին, որ կա ծննդավայր, կա բնակության վայր և կա հայրենիք։ Այս երկարաձգվող անցումային կամ հետարդիականության  դարաշրջանում փորձ է արվում կարևոր շատ արժեքներ, որոնց թվում է հայրենիքը, իմաստազրկել։ Սակայն,  բարեբախտաբար, այն, ինչ սկսել է տեղի ունենալ Հայաստանում  մեկ այլ  հեռանկար է ուրվագծում։ Եվ, եթե մենք ուզում ենք որպես ազգ հզորանալ, պետք է ոչ թե լիովին կուլ գնանք ժամանակակից  աշխարհի թելադրանքներին, այլ նաև մերը ունենանք, որով առաջնորդվենք և՛ Հայաստանում և՛ Հայաստանից դուրս: Ի միջի այլոց, հրեաները գուցե ավելի լավ են, այսպես ասած, ինտեգրվում, քան հայերը, բայց նրանք չշեղվեցին մեկ հայրենիք ունենալու նպատակից: Գուցե ոչ բոլորը, չգիտեմ, գուցե իդեալականացնում ենք հրեաներին ավելի, քան կան իրականում:
- Իդեալականացնենք, թե՝ ոչ, փաստն այն է, որ նրանք չեղած տեղից հայրենիք կերտեցին: Ոչ այնքան մեծ անապատային տարածքը ծաղկեցնելու կամք ցուցաբերեցին, կարողացան շատ կարճ ժամանակում բնակչության թիվը եռապատկել, քառապատկել: Մեծ զոհողությունների գնով, բայց արվեց: Մենք դա չարեցինք: Մենք չենք կարողանում  կենտրոնացնել մեր ուշադրությունը ամենակարևոր խնդիրների լուծման վրա: Չնայած այնպես էլ չի, որ այդ խնդիրներով հետաքրքրված մարդիկ մեզանում չեն եղել կամ թե չկան:
– Իմ այս վերջին այցի ժամանակ Լոս Անջելեսում հանդիպեցի մարդկանց, որոնք նույն այս մտահոգություններն ունեն: Եղա «Ասպարեզ» օրաթերթի խմբագրատանը։ Գլխավոր խմբագրի՝ Ափո Պողիկյանի հետ շատ կարճ զրույցից արդեն պարզ էր, որ  Սփյուռքում ապրող մի մտավորական է, որն ունի դեպի Հայաստան ուղղված հայացք և հայանպաստ հստակ համոզմունքներ։ Օրինակ, բացեցի թերթը և կենտրոնական էջում խոշոր տառերով գրված էր. «Արցախը Հայաստան է»: Բայց դա ցավոք, անհատական, այլ  ոչ թե համընդհանուր հայեցակետ է: Հանդիպեցի նաև Ամերիկայի արևմտյան հատվածի Համազգայինի նախագահ՝ Սեդա Սիմոնյանին, որը նույն այդ մոտեցումով է ազգային խնդիրներին անդրադառնում: Ծանոթացա Էդվարդ Մսրլյանի հետ, որը բազմակողմանի ու լայն հետաքրքրությունների տեր, ազգային հարցերով մտահոգ, Հայաստանի ապագային միտված առաջադեմ հայացքների տեր մտավորական է: Իմ կարծիքով, այս որակի մարդիկ էլի կան, որոնց հիմնական նպատակը արժանապատիվ հայրենիք ունենալն է:
– Քո՝  «Խոսքի ուժը», հեղինակային հաղորդումներից մեկի ժամանակ ասացիր, թե մարդը հողից է սնվում, հողից է էներգիա ստանում ու եթե մարդն իր հայրենի հողի վրա չի ապրում, ապա նա ժամանակի ընթացքում կորցնում է կենսական ուժը։
– Այո, նաև կորցնում է ստեղծագործական այն լիցքը, ներուժը, որի միջոցով ստեղծվում է մշակույթը: Այդ է պատճառը, որ չկա վերացական, անհայրենիք մշակույթ. այն միշտ ազգային է իր բնույթով: Այն որոշակի աշխարհագրական տեղանքի, լանդշաֆտի,  հողի և նրանից սնուցվող ժողովրդի ստեղծագործական ձիրքի արգասիքն է:
– Պատահական չէր, երևի, որ հռոմեացի զորապետները  խոշոր ճակատամարտից առաջ խոնարհվելով, մի բուռ հող  ափի մեջ   առնելով, ջրով լվանալու պես շփում էին ձեռքերը հողով և այն կողքին կանգնած զորավարին փոխանցելով գոչում. «Ուժ և պատիվ»: Մենք ուժ, վստահություն և արժանապատվություն ինչու՞ ենք դրսում փնտրում: Ինչու՞ ենք ուրիշ երկրում օրինապահ  քաղաքացի, ինչու՞ ենք ուրիշի հողում եկեղեցի ու խաչքար և այլ շինություններ կառուցում:  Գիտենք չէ՞, որ վաղ, թե ուշ, մի քանի տասնամյակ կամ թե հարյուրամյակ հետո այդ ամենն օտարի սեփականությունը, օտարի մշակույթի մաս են դառնալու: Դարերի մեջ ձևավորված ու շարունակվող մեր այս վարքագիծը բացատրություն ունի՞: Թե՝ նույն օտարի խոսքով ասած, մտածող արարած լինելով հանդերձ, մարդն անցյալից դաս քաղելու հմտություններին տիրապետելու համար ժամանակ չի հատկացնում:
– Դարձյալ եկանք ու հանգեցինք նույն ելակետին՝ հայրենադարձությանը՝ իր լայն և խորը իմաստով: Եվ լավ է, որ թեև ուշացումով, անկախությունից 27 տարի անց, բայց  վերջապես երկրի ղեկավարը նույնպես խոսեց հայրենադարձության մասին, որպես  սփյուռքի նպատակի: Հայրենադարձություն, այսինքն հայրենիքակենտրոն հայություն, որն անվերապահորեն պետք է վերադառնա իր  երկիրը: