(Հատված Յուրի Կարաբչիևսկու «Կարոտ առ Հայաստան» վիպակից)
Մի անգամ Կիևից զանգահարեց բարեկամուհիս և երեխաներիս առողջության մասին հարցը շրջանցելով ` իմիջիայլոց ասաց.
– Քեզ պետք է ասեմ, որ մեր երկրում մեր օրերում մեծ գրող է ապրում, իսկ դու երևի նրա մասին նույնիսկ չգիտես:
– Գիտեմ, – պատասխանեցի համարյա առանց մտածելու և ասացի անունը:
Նա հիասթափված հաստատեց: Ու թեև ես էլ վերջերս էի իմացել և կարդացել էի նրան ընդամենը երկու ամիս առաջ, սակայն ավելացրի կարևորությամբ.
– Ինչպե՜ս, ինչպե՜ս չգիտեմ: – Եվ կրկնեցի վերջնականապես ու հաճույքով: – Գիտեմ. Հ Ր Ա Ն Տ Մ Ա Թ Ե Վ Ո Ս Յ Ա՜Ն:
«Ոչ, դա անհնար է, – ասացի դեռ այն ժամանակ` երկու ամիս առաջ: – Դժվար թե», – ասացի` ձեռքիս մեջ պահած այդ գիրքը:
Ստվարաթղթե կազմի վրա ուրույն ոճով ձևավորված զարդաքանդակն իմ անվստահությունը համոզիչ էր դարձնում: Ժողովրդական բանահյուսություն: Պատկերացնում եմ: Երգի-պարի համույթ: Որդին մեկնում է քաղաք` սովորելու, իսկ այդ ժամանակ նրա ընկերուհին… Դե, պառավն էլ բողոքում է կյանքից. միանգամից բոլորն այնպես են զարգացել, որ չգիտես՝ ում հետ խոսես: Եվ քեզ համակում է հեղինակի լուսավոր թախիծը. այնուամենայնիվ, նախկինում նույնպես շատ լավ բաներ են եղել: Եվ լրիվ հատ-հատ, բարձր ձայնով՝ էքսկուրս դեպի էկոլոգիա. պահպանե՜ք ձեր միջավայրը: Այնինչ կյանքը հակասական է, նույնիսկ երբեմն ողբերգական: Բա՜յց… Երբեմն էլ առանց «բայց»-ի. ահա այսպիսի համարձակություն: Եվ այդպես շարունակ: Ու թեև այդ գիրքն ինձ տվել էր ոչ թե պարզապես ինչ-որ մեկը, այլ խելացի մարդ ու մեծ գրող, ես, միևնույնն է, չէի հավատում: Նա Մաթևոսյանի վաղեմի ընկերն էր, իսկ մի՞թե ընկերոջ մասին վատ բան կասեն:
Հիշում եմ` ինչպես այդ գիրքը ձեռքիս տուն եկա, ինչպես բացեցի և տեսա լեռներն ու նորից զարդաքանդակը և մինչև կարդալ սկսելը մտքերի մեջ ընկա: Ես մտածեցի տարօրինակ օրինաչափության մասին, որը, ի վերջո, դարձավ նախապաշարմունք, որից, իմիջիայլոց, հիմա էլ չեմ ազատվում. մեծ գրականություն կարող է ստեղծել միայն մեծ ժողովուրդը: Տառացիորեն մեծ, ինչպես բնակչության թվով, իհարկե, այնպես էլ պատմական դերով: Ես չեմ խոսում պոեզիայի մասին. այն այստեղ հաշվի մեջ չէ: Պոեզիան նեղ ազգային երևույթ է, քանի որ բոլոր թարգմանությունները պատրանք են, լավագույն դեպքում` տեղեկություն եղելության մասին, իսկ առավելագույնը թարգմանչի բանաստեղծություններն են: Բայց արձակն անկասկած թարգմանելի է, որքան էլ բազմալեզու գիտակներն առարկեն: Ահա այսպիսի բացահայտ կախվածություն: Նույնիսկ թվում է, թե կարող է լինել ավելի անհատական, քան գեղարվեստական ստեղծագործությունն է: Եվ որպես համոզված կողմնակից ամեն տեսակ սուբեկտիվության ու թշնամի սոցիալականացման, ստիպված եմ խոստովանել և նույնիսկ պնդել, որ գեղարվեստական գործի կարևորությունը սերտորեն կապված է երկրի հասարակական կյանքի և երկրի մեծության հետ՝ իր հայտնի լինելով ողջ աշխարհին, համայն մարդկության ճակատագրում զբաղեցրած իր տեղով, այսինքն`այն անընդգրկելի ծանրակշիռ հասկացություններով, որոնցից խուսափելու իրավունք ունի յուրաքանչյուր սովորական արվեստագետ:
Բայց եթե քննարկենք միայն ընթացիկ պահը, իսկ ողջ նախապատմությունը դիտենք որպես պատրաստի արդյունք, պարզ կդառնա. հանճարը ծնվում է, ստեղծում մեծ ստեղծագործություն, և քանի որ նա մենակ է բոլոր ժամանակներում, ուրեմն բոլոր ժամանակների ամբողջ փառքն էլ միայն նրանն է: Մինչդեռ իրականում ամեն ինչ այնքան էլ այդպես չէ: Հանճարները դատարկ տեղում չեն ծնվում. դրա համար քիչ են հայրերն ու մայրերը, և «ժողովրդի ծոցից ելած հանճար» բանաձևը տեղին է, ինչքան էլ խորթ հնչի մեր ականջին: Եվ նույնիսկ եթե մենք դիտավորյալ անտեսենք արվեստագետին իր ժողովրդի հետ կապող ողջ աննշմարելի հոգևոր շերտը և կանգ առնենք միայն մեր զգայական կենտրոններին հասանելի մարմնավորումների վրա, ապա ծայրահեղ դեպքում կունենանք երկու անհրաժեշտ պայման: Առաջինը, իհարկե, լեզուն, նրա մշակված ու պատրաստ լինելը համապատասխան ոճին ու ժամանակի ոգուն: Իսկ երկրորդը, որ պակաս կարևոր չէ, ը ն դ հ ա ն ու ր մ ա ս ե ր ի հ ղ կ վ ա ծ ու թ յ ա ն ա ս տ ի ճ ա ն ն ո ւ ը ն դ հ ա ն ր ա ց վ ա ծ ու թ յ ա ն բ ա ց ա ր ձ ա կ մ ա կ ա ր դ ա կ ն է: Ինչքան ավելի կարևոր հասկացողություններ և կերպարներ են մտնում տվյալ գրական շերտի մեջ, որից հետ է մղվում գրողը, ցնցումն այնքան ավելի ուժգին է լինում, և թռիչքն էլ՝ շատ ավելի բարձր: Սակայն դա ոչ միայն խոսքի առկայությամբ, այլև ոչ պակաս լ ռ ու թ յ ա ն: Առանց նախորդի մասին որևէ բան ասելու, հաջորդի մասին բան ասելն անիմաստ է: Այսինքն` քեզնից առաջ մեկը պետք է ինչ-որ բան ասած լինի: Այդ առումով Ռուսաստանում ամեն ինչ կարգին է: Իսկական գրականություն ունենալու 200-ամյա պատմության ընթացքում մեզ մոտ ասվել է այնքան և այնպես, որ մենք դեռ 200 տարի էլ կարող ենք լռել և էլի խելոք կհամարվենք: Սակայն Հայաստանում… Լեզուն հիասքանչ է, ես հավատում եմ. լսել եմ, կարդացել: Բայց չէ՞ որ չի եղել քիչ թե շատ նշանակալից արձակ, չկա թռիչքահարթակ, չկա լռության շերտ, պետք է սկսել զրոյից, սկզբից, ամեն ինչ իր կարգով: Նշանակում է` ինչքան էլ տաղանդավոր լինի գրողը, նրա ճակատագիրը գավառականությունն է, վերապատմելը, ազգային զարդանախշով կրկներգը: Եվ այդ մակերեսայինն ու երկրորդականը հատկապես պետք է աչքի զարնեն թարգմանության մեջ:
Եվ ահա ես բացեցի այդ գիրքը ու սկսեցի կարդալ և մոռացա իմ բոլոր դատողությունները, և կարդացի, ինչքան կարողացա, իսկ առավոտյան արթնացա ուրախ, բայց իսկույն չհասկացա, թե որտեղից է այդ տրամադրությունը. կարծես ոչ մի հաճելի իրադարձություն չէր սպասվում: Սակայն աթոռին տեսա գիրքը և հիշեցի, որ իմ ուրախությունն անուն ունի: Այդ ուրախության անունը ՀՐԱՆՏ ՄԱԹԵՎՈՍՅԱՆ էր: Իսկ հետո ապուշի պես ժպտալով քայլում էի դեպի կանգառ, անընդհատ թվում էր, թե պայուսակիս գիրքը ներսից ջերմություն է արձակում. ես պարզապես տեսնում էի` ինչպես են հալչում ձյան փաթիլները` դիպչելով դրան: Մետրոյում յուրաքանչյուր անցումից հետո խցկվելով հասնում էի գնացքի խորքը և անկյունում, դռան ապակուն չհենվելով, մի կերպ բռնված, ծնկներիս սեղմելով պայուսակը բացում էի անհամբեր և արագ հանում գիրքն ու…
Այդտեղ կար այն ամենը, ինչից ես այնպես վախենում էի. և° գյուղ լեռներում, և° ինստիտուտում սովորող որդի, և° պառավներ, և° ծերունիներ (նրանք այնպիսին էին, ինչպես իրականում), և° էլի նման բաներ. այդտեղ ամեն ինչ կար, և այդ ամենը գեղեցիկ էր: Այդ գրքում կային բարձր արձակի բոլոր տարրերը` ոճը, ռիթմը, պատկերի ճշգրտությունը, կերպարների իսկությունը… հավանաբար նաև կառուցվածքը, սյուժեն. ցանկացած պատմվածք կարդալ սկսելիս, կտրվել չէր լինում: Սակայն դրանց մասին չէ, որ ուզում եմ խոսել: Սեր մարդկանց, սեր կենդանիների, սեր կյանքի հանդեպ, և անհնար է ապրել. սեր, մարդիկ ու կյանք. երևի այսպես: Առանց իդեալականացնելու, առանց ոճավորելու, առանց գույները խտացնելու, առանց նրբացնելու. կյանքը, թվում էր, ոչ մի մշակման չէր ենթարկվել, մենք այն ստացել էինք առաջին ձեռքից, սակայն դա իսկական վարպետի ու սքանչելի մարդու ձեռք էր: Նրա հումորը չպարտադրող ու թեթև էր, բայց դրանով հանդերձ նաև մակերեսային չէր, այլ որպես կյանքի օրգանական մաս միշտ իրադարձությունների խորքում էր: Նրա ցավը զերծ էր պաթոսից, և եթե երբեմն պայթում էր ճիչով, ապա դա հենց տառապանքի ճիչ էր, ոչ թե հեղինակի աղաղակը ինչ-որ մեկի տառապանքի պատճառով: Ե´վ անսահման թախիծը, և´ պայծառ իմաստնությունը, և´ համընդհանուր ճակատագրի հանդեպ խորը զգացումն այս գրքում, առանց ո՛չ հեղինակային խոսքի, առանց վերացականության, առանց ընդհանրացումների, նույնպես բնորոշ էին կյանքին, մարդկանց, բնությանը: Եվ գուցե դրանից էր, որ հ ա ղ ո ր դ ա կ ց վ ե լ ու զգացումը, բարձր գեղագիտական թռիչքի միջով անցնելով, ոչ թե շրջանցելով, այլ այն իր մեջ կրելով, նորից վերադառնում էր կյանք, նորից դառնում հույս, հարազատություն, սեր… Դո՞ւր էր գալիս ինձ այդ գիրքը: Ես այն սիրում էի, այն հարազատ էր ինձ: Դեռևս այն ժամանակ մետրոյում, խցկված մի անկյունում, դեմ առած սեփական ոչ հարմարավետ պայուսակիս, թեթևակի ֆսֆսալով և թաքուն ժպտալով և մատներով աննկատելիորեն մաքրելով աչքերս, ուղղակի ինքս ինձ ասացի` հարազատ գիրք:
Եվ արդեն հիմա` մի քանի տարի անց, մտադրություն ունենալով գրել Հայաստանի ու Հրանտի մասին, նորից ձեռքս առա այդ գիրքը, սակայն արդեն ոչ թե վախով, ինչպես առաջին անգամ, այլ բավական լուրջ հուզմունքով և անհանգստությամբ. ես հիմա գիտեի՝ ինչ կորցնել: Եվ երբ առանց կտրվելու մեկը մյուսի հետևից կարդացի բոլոր վիպակները, հասկացա, որ այդ` արդեն երրորդ ընթերցանության ուրախությունը, պակաս չէր առաջին երկուսից: Այն ժամանակ Երևանում ես երջանիկ էի` համոզված, որ Հրանտ Մաթևոսյանը նույնքան գեղեցիկ է, որքան իր գիրքը, և հիմա էլ Մոսկվայում կրկին երջանիկ եմ, քանի որ իր գիրքը նույնքան գեղեցիկ է, որքան ինքը:
2
– Հրանտ Մաթևոսյան, Հրանտ Մաթևոսյան… Ո´չ, – գլուխը տարուբերեց Նորիկը, – երբեք չեմ լսել:
– Այո´: Լսել եմ: Եվ նույնիսկ` կարդացել, – հաստատուն ասաց Տիգրանը և շտապեց անցնել այլ թեմայի:
– Հրաշալի՜ գրող է, – հուզված ասաց Հակոբը:
Բայց նա հուզվում էր ոչ այդ պատճառով, դա մի համընդհանուր մեծ հուզմունք էր, որը որպես ֆոն ուղեկցում էր հայկական թեմային: Ավելորդ հուզականություն չէր զգացվում, սակայն զգացվում էր, որ եթե անտեսեինք այդ ֆոնը, կմնային անտարբերությունն ու անհետաքրքրությունը:
– Դուք ո՞ւմ մասին եք այդպես մակդիրներով խոսում, – զարմացավ Սյուզաննան: – Ա՜խ, Մաթևոսյանի՜: – Դե, իհարկե, կարդացել է: – Ի՜նչ եք ասում, ի՜նչ եք ասում… Ի՜նչ խոսք, լավ գրող է: Բայց նա միակը չէ. հիմա Հայաստանում նրա նման շատ գրողներ կան:
– Գիտե՞ք ինչ, – կամաց-կամաց բորբոքվում եմ ես: – Գիտեք ինչ… Դժվար է վիճել, ես նրանց` այդ ուրիշներին չեմ կարդացել: Բայց ձեզ մի բան կասեմ. եթե դուք ճիշտ եք գոնե մասամբ, եթե իսկապես գտնվի այդ մակարդակի թեկուզ երկու կամ երեք գրող, ապա նշանակում է, նկատի ունենալով հայերի թվաքանակը, դուք աշխարհում ամենագրական երկիրն եք, նույնիսկ ժամանակակից Ռուսաստա՜նը ձեզ հասնել չի կարող:
– Դուք չափազանց բարի եք, – ժպտում է նա: – Դուք չափազանց բարի եք:
– Այո´, այո´, – ասում է Սերգեյ Ասոյանը, – այն, ինչ ասում ես, շատ տիպական է: Պատկերացրո´ւ, ողջ Հայաստանում միայն մի քանի տասնյակ ընթերցողներ են իսկապես հասկանում, թե ով է Հրանտը:
Սերգեյ Ասոյանն իմ նոր ընկերն է, իմ լավագույն գյուտը Հայաստանում, և եթե մինչև հիմա նրա մասին չեմ ասել, ապա միայն այն պատճառով, որ առիթ չի եղել, իսկ առիթը պետք է լիներ միայն գրական: Մենք ծանոթացել ենք մեր գեո-բիոյում, որտեղ նա ավագ լաբորանտի կես հաստիքով վարում է գրական խմբակի պարապմունքները ամիսը երկու անգամ` հինգշաբթի օրերին, երկու ժամ համբերատար ու բազմիցս լսելով հայտնի հայկական հանգերի ցուցակը:
– Դրանց` այդ նախկին մենեեսներին[1] ճզմել է պետք, – ասաց նա ինձ հենց առաջին երեկոյան: – Այդ տականքների սկզբունքը գիտե՞ս որն է: Այն, ինչ գիտություն չէ, գրականություն է: Բայց հիսուն ռուբլին էլ գետնին ընկած չէ…
Այստեղ առաջին և բնական բնութագիրը, ինչպես ասում են ռուսերեն, Սերգեյի առումով ծիծաղելի է և ոչ տեղին: Մինչև 20 տարեկանը նա հայերեն ոչ մի բառ չի իմացել և ոչ մի անգամ չի եղել Հայաստանում: Ապրել է Վլադիմիրում, սովորել Մոսկվայում (Մոսկվան Մինսկ չէ, և դա մտերմանալու հնարավորություն չէ: Բայց Նաբոկով, նա նույնպես, իհարկե, կարդացել է…) Այնուհետև, իր ռուսացած ծնողների մահից հետո հանկարծ լսել է արյան ձայնը, նախնիների կանչը. հայրենի հողը նրան ձգել-տարել է Երևան: Բայց ոչ թե պարզապես գնացել է ու ապրել, այլ սովորել է լեզուն, յուրացրել պատմությունը, ապրել է տեղի հետաքրքրություններով, ընկերներով, կյանքով. դարձե՜լ է հա´յ: Կեցցե՜ նա…
Ես ու Սերգեյը թափառում էինք իրիկնային քաղաքում, նստում փողոցներում դրված սեղանների առջև, սուրճ ու շամպայն էինք խմում (չգիտես ինչու, սրճարաններում սուրճից բացի միայն շամպայն էր), հաճույք էինք ստանում այդ սուրճից ու այդ շամպայնից, սակայն շատ ավելի հաճույք էինք ստանում քննարկված հարցերի նկատմամբ մեր հայացքների նմանությունից: Վերջում գնում էինք նրա սենյակ, հետո էլ` իմ. Մանդելշտամի մասին մեր հոդվածներն էինք փոխանակում. անգամ այստեղ համընկնում կար: Նրանը տպագրված էր «Լիտերատուրնայա Արմենիա»-ում, իսկ իմը` չեմ ասի` որտեղ…
–Այո´, – ասում է Սերգեյը, – դու ճիշտ ես: Հրանտը զարմանալի երևույթ է: Նա ստեղծագործում է համարյա դատարկ տեղում: Ինչ վերաբերում է լռության անհրաժեշտությանը, այստեղ նույնպես համաձայն եմ քեզ հետ: Հրանտը հիանալի է նաև նրանով, որ կարողացավ յուրացնել ռ ու ս ա կ ա ն գրական փորձը, և այո՛, երևի ոչ միայն ռուսական՝ ինչ-որ հրաշքով այն արտահայտելով հայերեն: Եվ նա գրում է այնպես, ասես ամենևին էլ առաջինը չէ, ասես նրանից առաջ հայ մեծ արձակ է եղել և ոչ թե հին անցյալ ժամանակներում, երբ այն իսկապես եղել է, այլ հիմա´, ա´յժմ, նաև անցյալ տարի: Մինչդեռ ամեն ինչ, թեկուզ հենց լեզվի առումով, հեռու է հեշտ լինելուց: Ահա հիմա մենք խոսում ենք, ու դժվար է պատկերացնել գրավոր դարձվածքը, որը տեղին չէր լինի մեր բանավոր խոսքում: Կրթված ռուս մարդը խոսում է գրականին անսահման մոտ լեզվով և արտահայտությունների կառուցվածքային տարբերությունը, առավել ևս բառարաններում, աննշան է: Այնինչ հայերենում այդպես չէ: Այստեղ հարյուրամյակներով մեծ արձակ չունենալը ճակատագրական է եղել: Գրական հայերենը պոեզիայի լեզուն է` ստեղծված և հղկված միայն նրանով: Այն առօրյա բանավոր խոսքից այնքան բարձր է, որ երբեմն համարյա ոչ մի կառուցվածքով չի համընկնում նրա հետ: Ահա, քո Միշան քեզ թելադրեց. «Մեկ գավաթ սուրճ»: Բայց այդպես չեն խոսում, այդպես միայն գրում են: «Մեկ»-ը գրական թվական է, խոսակցական լեզվում դրան համապատասխանում է «մի»-ն: Սրճարանում դու լսում ես. «Մի հատ սուրճ»` տառացի` մեկ սուրճ: Մի՞թե նա սխալվեց: Իսկ նա չսխալվեց: Դու գ ր ի ա ռ ա ր. նա քեզ թելադրեց հենց գ ր ա վ ո ր նշանակությունը: Նա ինքնաբերաբար դա արեց: Նման տարբերություն սովորական խոսքում, էլ ի՜նչ ասես ավելի բարդի մասին: Եվ մեր սքանչելի Հրանտը, նոր հայ արձակ ստեղծելով, միաժամանակ կատարում է գրական ու բանավոր խոսքի մերձեցման վիթխարի աշխատանք: Այստեղ, ինչպես տեսնում ես, պարզ մեխանիկական փոխադրումով չես պրծնի: Իսկ թե ինչպես է դա նրան հաջողվում, պարզապես հրաշք է և գաղտնիք…
3
Իմ և Հրանտի ընդհանուր ընկերը՝ մոսկվացի գրողը, նրան փոխանցելու համար, այլասիրությունից դրդված, ինձ տվեց գրքերի և ամսագրերի մի ամբողջ կապոց, անշտապ. դա նրան ընդհանրապես պետք չէր: Սակայն նա գիտեր Մաթևոսյանի հանդեպ իմ վերաբերմունքը և ահա ինձ նվեր մատուցեց: Դրանց մեջ նրա իսկ վերջին շրջանի ժողովածուներն էին, անգլերեն ամսագիր էր` Հրանտի պատմվածքով, և նրանց ալմաաթացի ընկերոջ նոր գիրքը, որը հասցրի այդ օրերին աչքի անցկացնել, և էլի ինչ-որ բան, որն արդեն չեմ հիշում: Տեղեկությունների այդ ամբողջ ստվար կապոցը ես մեկ բաժանում էի երկու մասի և տանում էի` ամեն մեկը մի ձեռքիս, մեկ էլ միացնում էի` դնելով աջ թևիս տակ, բայց հանկարծ սթափվում էի. ախր պետք է բարևեի չէ՞, և նույն պահին անմիջապես արագությամբ տեղափոխում էի ձախ թևիս տակ: Ես անմիջապես ճանաչեցի նրան. այլ կերպ լինել չէ՜ր կարող: Նա քայլում էր արագ և նպատակասլաց ու թեև ինչ-որ պահի խուսանավում էր` շրջանցելով հանդիպակաց եկողներին, թվում էր` նրա ճանապարհն ուղիղ է, ինչպես ճառագայթը, և միայն հանդիպակաց եկողներն են խուսանավում` շրջանցելով նրան: Ես նրան նկատեցի քսան քայլ հեռավորությունից, և արդեն մեզ իրարից բաժանում է հինգ, երեք, մեկ մարդ, և հիմա ոչ ոք ու ոչինչ չեն խանգարի մեր փոխադարձ (ըստ մեխանիկայի օրենքի) ձգողականությանը:
Նա տարակուսանքով ժպտաց:
– Շնորհակալությո´ւն, – արտաբերեցի ու կարկամեցի: Հուզմունքից բառեր չէի գտնում:
– Նշանաբա՜նը, – ասաց Հրանտ Մաթևոսյանը և տվեց մեր ընկերոջ անունը:
Ի պատասխան` միայն լուռ ժպտացի և նրան մեկնեցի ազատ ձեռքս:
Նա նիհար էր, բարձրահասակ, բայց բավական լայնաթիկունք ու թեպետ ձեռքս սեղմեց թեթևակի, ես նրա մեջ նյարդային կոշտ ուժ զգացի: Նրա խոշոր աչքերը փոքր-ինչ կարմրած էին, ասես թեթևակի բորբոքված լինեին, և դրանից խելացի ու սուր հայացքը ավելի խորաթափանց էր դարձել: Դե նրա ողջ կերպարանքից` պրկված այտոսկրերից, լիքը, բայց նյարդային շրթունքներից, գագաթին դեմ առած բարձր ճակատից զգացվում էր ինչ-որ տենդագին բան: Առաջինը հենց այդ բառը ծագեց իմ գլխում և հետագայում էլ մնաց իբրև էական բնութագիր:
– Եթե չեք շտապում, գնանք, – ասաց նա և անմիջապես կտրուկ հետ դարձավ, և մենք սկսեցինք արագ քայլել:
Չգիտեմ` մենք իսկապե՞ս շտապում ենք, թե՞ դա նրա սովորական քայլվածքն է: Ես նրան եմ փոխանցում ամսագրերը և գրքերը: Նա քայլում է և հընթացս վերցնում դրանք:
– Այո´, այո´, գիտեմ, հիանալի է, տեսել եմ, կարդացել, լավ է… Օ՜, արդեն ալմաաթացու գիրքը տպագրվել է: Վերջապե՜ս: Ձեզ դո՞ւր է գալիս:
– Ո´չ, դուր չի գալիս, – ասում եմ:
– Այո´, իսկապես, վատ գիրք է, – համաձայնում է նա` չփոխելով ձայնի հնչերանգն այնպես, ասես գովում է: – Նա մեր ընկերն է, ես ուրախ եմ նրա համար, բայց գիրքը վատն է: Նա, ինչպես են ասում, սա՞ռն է, անհաղո՞րդ: Նա սառը գրող է, իսկ այդպես չի կարելի, հնարավոր չէ: Դուք համաձա՞յն եք:
Ես ուրախությամբ համաձայնում եմ: Մենք նպատակադրված գնում ենք նրան ծանոթ ինչ-որ տեղ: Ռեստորա՞ն: Հավանաբար: Արդեն կանխազգում եմ այդ ձանձրացնող աղմուկն ու լույսը, իմ հարկադրված ու անօգնական լինելը, դժվարությամբ կպչող խոսակցությունը, որը, երբ վերջապես ջերմանա, թափ առնի ու դառնա անկաշկանդ, մատուցողը կընդհատի, և ամեն ինչ կսկսվի նորից… Եվ ձևացնել, թե դա նշանակություն չունի քեզ համար, ձգել ու ձևափոխել վերջին արտահայտությունը, իսկ հետո հարբել, ու արդեն էլ կարևոր չէ… Եվ հետո վեճը, թե մեզնից ով է վճարելու հաշիվը: Երկուսս էլ, իհարկե, գրպաններս լիքը, շատ փող ունենք, այդ ամենը դատարկ բան է, ձևականություն և, ի վերջո, ես կվճարեմ, ո´չ` ես, հետո նա հայերեն մի երկու խոսք կասի մատուցողին, որն իմ ձեռքը մի կողմ կհրի, և ես շփոթված ու թեթևացած կժպտամ …
– Ո՞ւր ենք գնում, – հարցնում եմ վերջապես:
– Ինչպե՞ս թե` ուր: Մեր տուն, – պատասխանում է Հրանտը: – Մոտ է, ահա այնտեղ է, հեռու չենք գնալու:
Մենք մտնում ենք նորակառույց մեծ շենքի բակը (շինարարական աղբ, տախտակներ, կիր, ժանգոտ երկաթ):
- Տեսաք, որ շատ մոտ է:
Վերելակում նա կատակում է ինչ-որ աղջկա հետ, մենք դուրս ենք գալիս հարթակ, դուռ, զանգ, և, խնդրեմ, Հրանտ Մաթևոսյանի բնակարանը…
Ես դժվարանում եմ նկարագրել այդ երեկոն. այն հայտնվում է հիշողությանս մեջ ուրվագծերով. զրույցի պատառիկներով, առանձին դեմքերով, ինչպես ասում են, տան ինտերիերի մանրամասներով: Բայց հստակ հիշում եմ, որ սկզբից մինչև վերջ ինձ չլքեցին ուրախության, հարմարավետության և բավարարվածության ու ներդաշնակության զգացողությունները: Ոչ մի վայրկյան անհարմար չզգացի, ոչ մի ակնթարթ` օտար: Տարօրինակ է, սակայն մեջս այնպիսի նստվածք մնաց, ասես բոլորը՝ Հրանտի ընտանիքի անդամները, իրար հետ խոսում էին ռուսերեն, թեև դա, իհարկե, բացառված է: Նրա կինը փոքր-ինչ հեգնանքով և մեղմ համբերությամբ խոսում էր ռուսերեն այնպես, ինչպես… նա: Բայց այստեղ ես կուլ եմ տալիս իմ ձևակերպումը, որովհետև «վատ», «աղավաղված», «ոչ գրագետ»` այս բոլոր բառերը ոչ մի ձևով համապատասխան չեն Հրանտի և Վերժինեի խոսքին: Ավելի շուտ, ես կասեի, որ նրանք խոսում էին փ ո փ ո խ վ ա ծ: Այդ անճշտության միջից թափանցում էր ինչ-որ հաստատուն, վերլեզվական հիմք. կռահվում էր լեզվական հոտառությունը: Եվ դրանից երբեմն թվում էր, որ այս կամ այն փոփոխված արտահայտությունը անխառն, իսկական ռուսերենին ոչնչով չէր զիջում: Ի դեպ, երեխաները (աղջիկը հինգ տարով մեծ էր տղայից) համարյա անսխալ խոսում էին ռուսերեն ու նաև ուղղում ծնողներին, որ բոլորովին չէր խանգարում:
Հրանտն ու ես նայեցինք բնակարանը:
– Ահա, – ասաց նա, – տեսնում ես` հենց նոր ենք ստացել: Չորսսենյականոց հիանալի բնակարան է, միայն երազել կարելի էր, ապրիր և ուրախացի՛ր, բայց շատ վատ են սարքել, անհնար է ապրել: Դռներն ու պատուհանները չեն փակվում, շրիշակները կպած չեն պատերին, հարդարումը վատ է արված, խողովակներից կաթկթում է, պատերին մեկ մատի լայնությամբ ճեղքեր կան: Ահա իմ առանձնասենյակը: Թվում է, փա´ռք Աստծո, վերջապես առանձին եմ: Բայց եթե երկու ժամ նստեմ, հաստատ նշագեղձերի բորբոքումն անխուսափելի է: Նորոգման համար հինգ հազար է պետք, ինչը ես չունեմ…
Ես մոտենում եմ գրասեղանին և, վերջապես, առաջին անգամ հայկական տառերով գրամեքենա եմ տեսնում:
– Սա ինձ դուր չի գալիս, – ասում է Հրանտը: – Տառատեսակն ուղիղ է, տառերը՝ շատ հ ե ռ ու: Ահա թե ինչպես է մեքենագրում:
Նա ցույց է տալիս ձեռագիրը:
– Իմ նոր գիրքն է: Իսկ ահա մյուս օրինակն արդեն մեքենագրված է շեղատառերով. սա ավելի իմն է…
Չգիտես ինչու, երկար նայում եմ անօգնական ու անկանոն, ցիրուցան, ծուռումուռ նշանների շարքերին` փորձելով դրանցից դուրս կորզել այն, ինչ դրանք նշանակում են` խոսք: Բայց չկա, ինձ համար այն այստե՜ղ չէ: Իմ առողջ բանականությունը շատ ուշացումով է հուշում, որ ինձ ասի այդ մասին:
Ես ուզում եմ հայերեն սովորել, բարի´ եղեք,: Ո´չ, ո՛չ մյուս տարի, ո´չ էլ վաղը, այլ հիմա´, հենց ա´յս րոպեին: Մի՞թե հնարավոր չէ: Շա՜տ է պետք, խնդրո՜ւմ եմ: Անհնա՞ր է: Անմտությո՞ւն: Ի՜նչ հիմարություն է, ի՜նչ անհեթեթություն: Եվ ինչպիսի՜ նվաստացում, ինչպիսի՜ վիրավորանք` հավերժական, անփարատելի …
– Իսկ դու… ո՞ր տառատեսակով ես … գրում, – հարցնում եմ ուշքի գալով:
– Ո´չ, ո´չ, ո´չ, – նա տարուբերում է գլուխը: – Միայն ձեռքով, այլ կերպ չեմ կարող: Ուրիշ ռիթմ է, այլ արձակ: Ձեռքը պետք է ինքը …
Եվ հանկարծ ընդհատում է խոսքը և գլուխը խոնարհում.
– Լավ, ի՞նչ ենք անվերջ իմ մասին խոսում: Չարժե: Ինձ հետ կապված ամեն ինչ պարզ է:
Զարմանում եմ: Ինչո՞ւ է այդպես ասում:
Պիրկ ձգված մաշկով հզոր ճակատ, թավ հոնքեր, ծնոտի վրա նեղացող խոշոր դեմք, ամուր գծով նիհար այտոսկրեր: Ըստ չինական «դեմքերի ընթերցման» կարգի` գրական, զգացմունքային, ստեղծագործական հզոր ներուժով լեցուն տեսակ է, սակայն ողբերգականի սրված զգացողությամբ: Նա նման չէ փթթուն կյանքով ապրող գրողի: Դե ինչ, հրաշալի է: Բայց ի՞նչ բեռ է նրա հոգուն ծանրացած:
Անսպասելիորեն նա նորից է աշխուժանում:
– Ավելի լավ է` պատմիր մեր ընկերոջ մասին: Ինչպե՞ս է: Հաճա՞խ ես տեսնում: Առո՞ղջ է: Աշխատո՞ւմ է: Տրամադրությունն ինչպե՞ս է:
Հրանտը ձեռքն է առնում իմ բերած գրքերից մեկը, թերթում է:
– Ահա սա փայլուն է գրել: Այս մեկն էլ շատ լավ վիպակ է: Իսկ սա´ (նորից պահպանելով ձայնի նույն հնչերանգը) չեմ սիրում, անկեղծ չէ: Այո´: Եվ վերջինն էլ է հիանալի: Ես նախանձում եմ նրան, նա երջանիկ մարդ է: Նա մտածում է, պարզապես մտածում. իսկ դա արդեն գրականություն է:
– Այո´, ճիշտ է: Բայց դու ևս, – ասում եմ նրան հաճույքով, սակայն դժվարությամբ ընտելանալով այդ «դու»-ին: – Այստեղ միայն մտածողության տարբերություն է: Դու էլ ես պարզապես մտածում, և դա գրականություն է: Բայց քո մտածողությունն ուրիշ է, այլ բնույթի. ավելի առարկայական ու նյութական է: Դու ոչ թե միտքն ես արտահայտում բառով, այլ առարկան` մարդ, կենդանի, ծառ, տուն: Եվ քանի որ քո արձակում դրանք դատարկ չեն, այլ հոգի ունեն, նյութականությունից զրկվելով` վերածվել են բառի ու արտահայտվել են դրանով, ուրեմն դրանք այդ հոգին պահպանում են իրենց մեջ: Դրանց հոգին անմահ է: Դրանից ավելի ի՞նչ ցանկանալ արարողին:
– Չգիտեմ, – ասում է նա: – Գուցե այդպես է… Միևնույնն է, իմ վիճակն անհուսալի է:
Նորի՜ց: Ոչ մի կերպ դա չեմ հասկանում: Նրա հոռետեսությունը ինձ պատկառանք է ներշնչում. ես չեմ զգում դրա հիմքը: Չէ՞ որ անհնար է, որ նա խորհի նույն կերպ, ունենա նույն մտահոգությունները: Ես չեմ կարող ինձ թույլ տալ մտածել այդպես: Սակայն պարզվեց, որ հենց այդպես է:
– Իմ վիճակն անհույս է, – կրկնում է Հրանտը: – Վերջին միայնակ գրողը փոքր, մեռնող ժողովրդի` ոչնչացող, արդեն մեռած մշակույթով: Գրող` առանց ընթերցողի: Ես համարյա անձամբ, հեռակա կամ լսելով գիտեմ իմ բոլոր ընթերցողներին: Իմ ընթերցողներն իմ ծանոթներն են: Ի՞նչ ես կարծում` գրողը կարո՞ղ է գրել իր ծանոթների համար:
Ահավոր է: Անսպասելի: Մտքերի այդպիսի համընկնում: Սակայն մի բան են իմ վերացական դատողությունները, բոլորովին այլ բան նրա կենդանի ճակատագիրը: Ահա թե ինչպիսի՜ ծանրություն է նա մշտապես կրում իր հոգում` ամեն ինչ, առանց պատրանքների ու զիջումների:
Պետք է ինչ-որ բան ասել, ոչ թե պարզապես ցավակցել, այլ հիմնավորապես ինչ-որ կերպ առարկել: Եվ ես կառչում եմ Սերգեյի՝ Հրանտի մասին ասած մտքերից, հայ արձակում նրա տեղի, ապագա գրականության մեջ նրա դերի մասին, և դրանք շարադրում եմ, ինչպես կարողանում եմ: Նա նկատելիորեն պայծառանում է:
– Ո՞վ գիտե: Ո՞վ կարող է կանխատեսել ապագան: Ամեն ինչ Աստծո ձեռքին է: Պետք է աշխատել, շատ աշխատել, ուրիշ ելք չունենք…
– Ի դեպ, ինչ վերաբերում է ընթերցողներին: Անգամ Ռուսաստանում դու բավականաչափ ընթերցողներ ունես: Եվ միանգամայն անծանոթ, – ասում եմ ես:
Եվ պատմում եմ Կիևից հնչած զանգի մասին. նա չի թաքցնում գոհունակությունը:
– Եվ ինչ, – ծիծաղում է, – դու իսկապե՞ս իսկույն գլխի ընկար, թե ում մասին է խոսքը:
– Վայրկյան անգամ չկասկածեցի: Ինչպե՞ս կարող էի կասկածել, երբ…
Եվ արդեն այդտեղ ծավալում եմ իմ մեծ ներբողը, որը թեև փոքր-ինչ անցնում է ճաշակի և չափի զգացման սահմանները, սակայն տեղին է. դրանում համոզված եմ նաև հիմա. այն միանգամայն տեղին է արվեստագետի, գ ի ր ք գ ր ա ծ մարդու հետ խոսակցության ընթացքում: Այդ իրականացրած անհնարինության համար, այդ բոլոր ներքին պաշարները ծախսելու համար ցանկացած վարձ մե՞ծ է արդյոք: Քիչ է ցանկացածը, ոչինչ պետք չէ, սակայն չգովաբանելը, չաջակցելը, եթե դրանք փոքր–ինչ հիմք ունեն, մեղք է: Մեղք է թաքցնելը, լույսի և ջերմության թեկուզ մի պատառը չվերադարձնելը: Եվ այդ դեպքում, ի դեպ, ինչպես միշտ կյանքում, ավելի լավ է վերադարձնել ավելին, քան` կիսատ-պռատ…
– Ինչո՞ւ եմ ասում այս ամենը, – հարցնում եմ Հրանտին: – Որովհետև Ռուսաստանում դու ընթերցող ունես, իսկ դա նշանակում է, որ ակամայից հարց է ծագում. ինչպե՞ս ես վերաբերվում թարգմանություններին:
Մաթևոսյանին թարգմանում է Անահիտ Բայանդուրը, և իմ կարծիքով` ըստ արժանվույն: Շատ լավ ռուսերեն, շարժուն, ճկուն արձակ` փոքր-ինչ բնական ոճավորումով, սակայն առանց շարադասական և շեշտադրական չարաշահումների:
– Օ՜, օ՜, վա՜տ է, – բացականչում է Հրանտը` ափերով ծածկելով դեմքը և ձեռքերը միանգամից չհեռացնելով: – Վա՜տ է, Յուրա´, վա՜տ է, – կրկնում է նա: – Ես չգիտեմ, դժվարանում եմ դատել, գուցե այլ կերպ չի կարելի, գուցե այն, ինչ անում է Անահիտը, հենց սահմա՞նն է: Բայց եթե նրա գրքերը (դրանք Անահիտի գրքերն են) դուր են գալիս ռուս ընթերցողին, ապա նրան ցանկանում եմ ամենայն բարիք, սակայն իմ վաստակն այդտեղ շատ քիչ է: Անահիտը խելացի է ու տաղանդավոր: Բայց ես դ ժ վ ա ր եմ գրում, իմ լեզուն բարդ է ու դժվար, իսկ նա խայտում ու թռչկոտում է: Ո´չ, դա ես չեմ….
Դարձյալ մի նոր անակնկալ: Եվ նորից ինձ անչափ հաճելի է նրա ծայրահեղությունը: Ամեն ինչ ճիշտ է, իսկական գրողն իրեն այլալեզու տեքստի հեղինակ համարել չի կարող: Իհարկե, դա նա չէ: Այնուամենայնիվ, ստիպված եմ տեղի տալ, ինչ-որ կերպ նվազեցնել, թվարկել նրա բառերը, ընդունել դրանք, ասենք, փոխաբերական իմաստով: Որովհետև արդյունքում` ի՞նչ. նրան չե՞մ կարդացել: Սակայն ես այն զգացումն ունեմ և վստահում եմ դրան, որ, այնուամենայնիվ, կարդացել եմ Հրանտ Մաթևոսյանին: Նույնիսկ թարգմանությունն իր ողջ անհնարինությամբ, անզեն հայացքով բնօրինակի ողջ անհնարինությունից կարևոր մի բան, որ Հրանտ Մաթևոսյանի անհասկանալի հայերեն գրքում է, փոխանցվել է ինձ Անահիտ Բայանդուրի գրքից: Եվ գուցե իմ ճշմարիտ լինելու լավագույն ապացույցն իմ առջև նստած մարդն է, որ հիմնականում բոլոր առումներով համընկնում է հեղինակի այն կերպարին, որին տեսնում էի կարդալիս: Ես հասկանում եմ, որ պարզապես բախտս բերել է, և դա այնքան էլ հաճախ պատահող դեպք չէ, սակայն դա ինձ համար կարևոր է ոչ միայն ինքնին, այլև դրանից առավել որպես երևույթ, որը եթե չի էլ հաստատում օրինաչափությունը, գոնե խախտում է ուրիշը` հակադիր կարգը:
Հիշում եք` ինչպես է դատում Սելինջերի տասնհինգամյա Հոլդենը. «…Իսկ ինձ դուր են գալիս այն գրքերը, որոնց ընթերցումից անմիջապես հետո մտածում ես`լավ կլինի` այդ գրողը դառնա քո լավագույն ընկերը, և հնարավոր լինի` երբ ցանկանաս, խոսես նրա հետ հեռախոսով: Բայց հազվադեպ է այդպես լինում[2]»:
Հազվադեպ է այդպես լինում: Հոլդենը ճիշտ է, սակայն շատ ավելի քիչ է լինում, որ, եթե անգամ դա տեղի ունենա, և ուզենաս զանգահարել գրողին, դու լսես նույն ձայնը, որն ուզում էիր լսել: Եվ եթե երբևէ հանդիպես այդ մարդուն, դեռ հայտնի չէ, կուզենա՞ս ընկերություն անել: Քանի դեռ Ապոլոնը չի պահանջում պոետին, նա նման է իսկական հրեշի: Նույնիսկ կա կարծիք, որ դա օրինաչափություն ու անհրաժեշտություն է, հազիվ թե նույնիսկ տաղանդի գրավական, այլ, ընդհանրապես, անպայման հետևանք: Ինչքան ավելի բարձր ու նշանակալից է ստեղծագործությունը, այնքան հեղինակի մեջ ստեղծագործողի անհատականությունը զիջում է մարդու անհատականությանը:
Աստված չանի, որ այդ ամենը լինի այդպես:
Ես չեմ հավատում, որ տաղանդը սքողելու և ձևափոխելու ունակություն ունի և չեմ հավատում, որ ստեղծագործությունն էլ կյանքը փոխհատուցելու շնորհ ունի: Ես չգիտեմ` ինչով է փոխհատուցվում կյանքը, գուցե ոչնչով, միայն թե ոչ ստեղծագործությամբ: Զգացումների սրվածությունը, մտքերի մաքրությունը, բարությունը, խելքը և որ ամենակարևորն է, խիղճը, չեն կարող ծնվել միայն ստեղծագործելիս և ապրել միայն երևակայական աշխարհում: Դրանք մարդու մեջ պետք է լինեն ի սկզբանէ, մինչև գրասեղանի առջև նստելը: Ես ուզում եմ այդպես լինի և հավատում եմ դրան:
Եվ եթե որևէ գիրք եմ կարդացել ու սիրել, նշանակում է` սիրել եմ դրա հեղինակին, այսինքն` այն կերպարը, որ տեսել եմ ընթերցելիս, ապա համոզված եմ` նրան կսիրեմ նաև կյանքում, կուզենամ՝ նա դառնա իմ լավագույն ընկերը, որին կարողանամ զանգահարել, երբ ցանկանամ: Իսկ եթե դրանից հետո հիասթափվեմ, կնշանակի` նրան լավ չեմ կարդացել:
Հրանտ Մաթևոսյանը հենց այն գրողն էր, որին ուզում էի զանգահարել:
Եվ ահա դու նստած ես իմ առջև, Հրա´նտ, և ես ուրախ ու անսահման երախտապարտ եմ քեզ և հ ե տ ա գ ա յ ու մ, ի ն չ է լ ո ր լ ի ն ի, միշտ երախտապարտ եմ լինելու: Դու, քեզնից անկախ, ինձ նեցուկ եղար մի շատ ծանր պահի, որովհետև դու գիտես, Հրա´նտ, մի բան է հավատալ, մեկ այլ բան տեսնել ու իմանալ…
4
Մեզ հրավիրում են հյուրասենյակ, մտնում ենք, ես նստում եմ թախտին՝ փոքրիկ սեղանի շուրջ, և այդ պահից սկսած՝ իմ ողջ տեսողությունն ու ուշադրությունը սահմանափակվում են նեղ, կոնաձև լուսավորված տարածությամբ, որտեղ միայն տեղավորված է այդ սեղանը և դիմացս նստած Հրանտը: Ես ուրիշ ոչինչ չեմ տեսնում. ո´չ սենյակի չափերը, ո´չ մթնոլորտը, ո´չ պատուհանների քանակը և ո´չ էլ պատերի նկարները: Հրանտի ձեռքը տվեցին սրճաղացը (Երևանում բոլորը միայն դա են օգտագործում). նա սուրճ է աղում և ինձ տալիս է առաջին լուրջ հարցը, թե ով եմ մասնագիտությամբ և ինչով եմ զբաղվում: Ի՞նչ ասեմ: Չգիտեմ, թե դա ինչքան է կարևոր նրա համար: Ավելի շուտ երևի պարզ քաղաքավարություն է կամ էլ, այսպես ասած, տվյալների ճշգրտում, որպեսզի ավելի լավ իմանա` ում հետ է շփվում: Սակայն ի´նձ, ի´նձ համար ամենակարևորը հենց ա՜յդ է: Ոչ թե ընդհանրապես, այլ ըստ էության, նաև այն պատճառով, որ Հրանտ Մաթևոսյանը, եթե մինչև վերջ անկեղծ լինենք, այն միակ մարդն է, որին տեսնելու համար Մոսկվայից հասել եմ Հայաստան, ես` իսկական ու իրական, ինչպես որ կամ, այլ ոչ թե նա, ում տեղը դնում եմ ինձ: Եվ ահա նստել եմ նրա առջև ու պապանձվել: Ի՞նչ ասեմ:
– Ինժեներ, – ծուլորեն ասում եմ Հրանտին և այլևս խոսել չեմ ուզում: Վե´րջ: Թեկուզ հենց հիմա տուն գնամ: Ոչ թե Ցողիկ Խորենովնայի մոտ, այլ Մոսկվա:
Բայց Հրանտը տենդագին և թափանցող հայացքով նայում է ուղիղ աչքերիս մեջ ու ասես չլսելով պատասխանս` հաջորդ հարցն է տալիս:
– Ասա´, Յուրա´, - հարցնում է Հրանտը, - հրատարակած գործեր ունե՞ս–: – Գիրքդ լո՞ւյս է տեսել:
Թեթևություն եմ զգում, սակայն նաև նոր դժվարություն: Ինչպես ոստիկանի մասին այն անեկդոտում. նա արդեն գիրք ունի… Ես մահու չափ խուսափում եմ բացասական պատասխան տալուց: Այդ «այո»-ի և «ոչ»-ի միջև անդունդ կա նույնիսկ խելացի մարդու համար, որը գիտի իրերի իսկական արժեքը: Սակայն մյուս կողմից էլ մի՞թե նրա հետ կարելի է խոսել այդ տպագրված գործերի մասին: Այդ աշխարհը գոյություն ունի՞ նրա համար: Ահա դա` լեզվամշակութային սահմանը: Չէ՞ որ ռուս գրողի հետ զրուցելիս չէի կասկածի: Ոչ միայն գրողի, այլև ցանկացած սովորական մեկի հետ: Բայց այստեղ, Հայաստանում… ո՞վ գիտե նրանց: Հանկարծ հիմա ասեմ… և սառնություն ու անտարբերություն տեսնեմ, նույնիսկ զգուշավորության նման ինչ-որ բան: Սարսափելի է անգամ մտածելը: Եվ ես պատասխանում եմ.
– Ո´չ… Փաստացի`ոչ:
Հրանտը ժպտում, տարուբերում է գլուխը:
– Դե, իհարկե, հասկանում եմ…
Թվում է` նա հասկացավ ավելին, քան ասացի: Ընդհանրապես, չնայած խոսքի կաշկանդվածությանը, նա կատարելապես ամեն ինչ հասկանում է, ես այդ զգում եմ ու դառնում ավելի ազատ և միայն հիմա եմ նկատում, որ սկզբում ակամա պարզեցրել եմ իմ կառուցած արտահայտությունները: Վերժինեն մեզ սուրճ է բերում: Հրանտը կոնյակ է բացում` գլխով անելով կնոջը` դե մի փոքր, միայն հանդիպման համար: Նա իրեն լցնում է կիսով չափ, ինձ` կրկնակի, և ես չեմ հրաժարվում, թեև զգում եմ, որ նման լարված վիճակում կարող եմ հեշտությամբ հարբել: Ինչ-որ բան եմ ուզում ուտել, շատ եմ ուզում, բայց, իհարկե, ինչ ուտելիք հիմա` գիշերվա ժամը 11-ին, անգամ եթե տունը հաց տվող է: Իսկ թե իրականում տունն ինչպիսին է, ես նույնպես շատ կուզենայի իմանալ…
5
Չէ՞ որ դա պատահական բնութագիր չէ և ոչ էլ այնքան հնարավոր որակներից մեկը. դա երկու տարբեր աշխարհ է. տուն, որտեղ հաց են տալիս, և տուն, որտեղ չեն տալիս: Երբ մեր կիսաքաղց երկրում վերարկուն հազիվ հանած հյուրին նստեցնում ենք սեղանի առջև և հյուրասիրում այն ամենով, ինչ կա սառնարանում, ապա, ինչ խոսք, դա ազգային ծես է, բայց դա նաև բարյացակամության նշան է, տվյալ պահին առավելագույնս բարեհաճ լինելու նշան, ինչպես նաև հանգստանալու և ազատ զգալու հրավեր:
Տուն մտնողին կերակրելը ժողովրդական պարզ սովորույթ է: Նկատի ունեմ ոչ կրթական ցենզը, այլ կենցաղի ընդհանուր պարզությունը, հարաբերությունների սրտաբացությունն ու բնականությունը, իսկ եթե ցենզը նկատի ունենանք, ապա ավելի շուտ` գույքային: Նկատվում է մի տարօրինակ օրինաչափություն, որը զուրկ չէ հաճախ պատահող բացառություններից. ինչքան հարուստ է հյուրընկալող տունը, այնքան քիչ է քեզ հյուրասիրելու հավանականությունը: Կա´մ բոլոր հարուստները հաշվում են կոպեկները և այդ իսկ պատճառով էլ հարուստ են, կա´մ էլ ունեցած ողջ նյութական հնարավորություններով իրենց պատկերացնում են արդեն Արևմուտքում և յուրացնում են արևմտյան հատկապես այդ սովորույթը կա՛մ էլ պարզապես շփոթվում են (ահա և ծնվում է այդպիսի խելագար միտք), շփոթվում իրենց անսահմանափակ հնարավորություններից և պարզապես չեն իմանում ինչով հյուրասիրել: «Անկեղծ ասեք, քաղցա՞ծ եք: Հակառակի պես պատրաստի ոչինչ չունեմ»: Ավելի շատ խիղճ ունեցողներն են այդպես ասում, և դա նշանակում է. «Ներեցե´ք, որ այդքան ժլատ եմ ու ծույլ»: Դա նաև նշանակում է, որ բարձրաշխարհիկ շփում է լինելու: Ոչ մի բացսրտություն և զգացմունքների հեղում: Կքննարկենք միջազգային դրությունը, գործնական հարցերը, եթե դրանք լինեն, հետո մի թեթև բամբասանք, քաղաքական անեկդոտներ` առանց հայհոյանքի, և իրարից կբաժանվենք այնպես, ինչպես հանդիպել էինք: Եվ դուք ազնվորեն կասեք, որ ամենևին, ընդհանրապես քաղցած չեք, երբեք չեք եղել և չեք լինի, այնքան կուշտ եք, որ ընդհանրապես…
Լավագույն դեպքում ձեզ թեյ են առաջարկում: Ձեր տարած տորթի հետ, որովհետև խմիչք տանելն անհարմար է. դրա հետ կարծես նախուտեստ է ակնկալվում: Դրան նախորդած զրույցի ժամանակ բազմիցս և նշանակալիորեն կրկնվում է. «Հիմա թեյ կմատուցեն»: Դուք չգիտեք` կա´մ պետք է բարձրաձայն ուրախանաք, կա´մ հրաժարվեք, կա´մ էլ չնկատելու տաք և այդ ամենն անեք հերթականությամբ: Հետո, վերջապես, Ձեզ կանչում են, և դուք ներս եք մտնում մի մեծ հյուրասրահ, որտեղ ձեր տարած տորթը կորել է զարդարված սեղանի անհամար ափսեների, պնակների, բաժակների, գդալների, պատառաքաղների և կենցաղային այլ իրերի մեջ: Չէ´, միայն տորթը չէ, ճի´շտ չէ, ինչպե՞ս կարող եք նման բան մտածել: Համաչափ իրար են միացված երկու փոքրիկ, գեղեցիկ սկահակներ` մեկը, իհարկե, ռաֆինադ շաքարով, որ քարի պես էլ ընկած մնա սառը թեյի մեջ (իսկ թեյը, հաստատ, սառն է լինելու), և մյուսը` զարդարված կարամելներով: Թեյը բերում են խոհանոցից և այն, իհարկե, սառն է, բայց փոխարենը թունդ էլ չէ: Շաքարը, անշուշտ, ձեռքով կոտրել հնարավոր չէ, գդալով նույնպես դժվար է, իսկ հատուկ մետաղյա փայլուն գդալը… գրողը տանի, ավելի լավ է դրան ձեռք չտանք: Ուրեմն խմում ենք առանց քաղցրի: Տորթը նույնպես չգիտենք` ինչպես ուտենք, ավելի լավ է բոլորովին ձեռք չտանք. տհաճ է ու թաց: Ընդհանրապես ատում եմ այդ տորթերը, տան համար էլ երբեք չէի առնի, ուղղակի ուրիշ հարմար բան չկար: Ձեզ առաջարկում են էլի թեյ լցնել, և դուք համաձայնում եք, հո այդպես չե՞ք նստելու դատարկ բաժակի առաջ: Դա էլ ասես սպանվելու պես լինի, որովհետև ամենևին թեյ չեք ուզում, նույնիսկ հակառակը: Ստորությո՜ւն. միշտ վրա է հասնում այնպիսի մի պահի, երբ նույնիսկ առաջին բաժակն էր ավելորդ, իսկ երկրորդը կարող էր ճակատագրական դառնալ… Եվ երբ հրաժեշտ տալով վերջապես դուրս եք նետվում և սուրում դեպի մետրո, բացի ձեզ համակած կարևոր ցանկությունից, էլի ինչ-որ բան եք զգում: Ուզում եք կա´մ քարով խփել կրպակի պատուհանին, կա´մ թքել դիմացից եկող անցորդի երեսին, կա´մ էլ կանգնել ու ոռնալ գայլի պես…
Կասեք, որ այդ ամենը չափազանցված է, որ առանց ուտելիքի էլ կարելի է գեղեցիկ շփվել մարդկանց հետ, ինչպես նաև առատ սեղանի առջև մեռնել տխրությունից: Բայց այդ առարկությունն այնքան ձևական ու մակերեսային է, որ նույնիսկ չեմ էլ ուզում քննարկել: Չէ՞ որ պարզ է, թե ինչի մասին է խոսքը, էլ ինչո՞ւ զուր հոգնեցնել…
6
Հրանտ Մաթևոսյանի տունը, իհարկե, այն տունն էր, որտեղ հաց են տալիս անգամ գիշերվա ժամը 11–ին: Հրանտն ու ես մի բաժակ կոնյակ խմեցինք, իսկ հետո` սուրճ, և այդ ժամանակ մեզ հավով փլավ մատուցեցին. դա այն էր, ինչի մասին կարելի էր երազել: Մենք նստել և ուտում ենք հենց այդպես` փոքրիկ սեղանի առջև, խոսում և կում–կում կոնյակ ենք խմում:
– Համով հավ է, – ասում է Վերժինեն, – գյուղից մայրիկն է ուղարկել:
Եվ ես հիշում եմ վիպակը, որտեղ պատմվում է, թե ինչպես է մայրը քաղաքաբնակ որդուն մթերք տանում` հավ, մածուն, վեց հարյուր հատ ձու, որ մտավոր աշխատանքից որդու գլուխն ուժ ունենա:
– Հա՜, հա՜, – ծիծաղում է Վերժինեն, – մածուն էլ է ուղարկել: Երևի իսկական մածուն չեք կերել, խանութում եղածն ընդհանրապես մածուն չէ, կերեք, հետո ձեզ անպայման մածուն կտամ: Ո´չ, ո´չ, ես արդեն չեմ կարող, մենք, ախր, ընթրել ենք, իսկ Հրանտն ընկերակցելու համար դեռ կարող է, այնքան էլ ախորժակով է ուտում, որ զարմանում ես, թե կերածն ուր է գնում…
Մենք խոսում ենք ամեն ինչից, տարբեր բաներից և մասնավորապես գյուղագրությունից, որին մեր մանուկ քննադատությունը, բնականաբար, դասում է և Հրանտին: Երկուսս էլ համաձայնում ենք, որ ռուս «գյուղագիրներից» երկուսը-երեքը հարգանքի են արժանի, նրանք տաղանդավոր ու ազնիվ են իրենց մի քանի ստեղծագործություններում, ծայրահեղ դեպքում իրենց որոշ գործերում, ծայրահեղ դեպքում մեկում, որի համար էլ շնորհակալություն: Բայց այդ ամենը ոչ մի առնչություն չունի Հրանտի հետ:
– Լավ գրողներ են, – ասում է Հրանտը: – Նրանց ամենայն բարիք եմ մաղթում:Եվ նախանձում եմ նրանց. նրանք երջանիկ են…
Նույն բանաձևն է, ինչ ասված էր մեր ընկերոջ մասին, բայց հիմա արդեն այլ մտքով: Ո´չ, այդ ամենը նրա հետ կապ չունի և ոչ այն պատճառով, որ ռուսական գյուղը քիչ է նման հայկական գյուղին. այստեղ թե´ մարդկային, թե´ գրական տարբերությունները ավելի խորն են:
Միայն կարդալով Հրանտի վիպակները՝ հասկացա, որ ժամանակակից գյուղագրության նկատմամբ իմ նախկին վերաբերմունքը զերծ չի եղել հայտնի զիջումից: Կյանքի ճշմարտությունը, որ հանդես է գալիս որպես վարք ու բարքի և խոսքերի ճշմարտություն, այն սահմանն է, որին կարող էին և այստեղ երբեմն հասել էին հեղինակները: Եվ կարծես թե այդ սահմանը թելադրված էր հենց նյութով, իսկ ուրիշ էլ ի՞նչ պահանջել գրողից, երբ գյուղական կյանքը, որ գեղեցկացված չէր հարվածային աշխատանքի զառանցանքներով, հայրենասիրական անշահախնդրությամբ, կոլտնտեսային պատկերների առատությամբ և մարզկոմի քարտուղարի հայրական իմաստնությամբ, այնպես էր, ինչպես կար. ծանր էր գետնից չպոկելու չափ, անըմբռնելի էր, թե ինչով էր հաղթահարվում և միայն լի էր անհասկանալի գեղջկական կենսասիրությամբ: Եվ հենց այդտեղ էլ ավարտվում էր անիմանալին, այդտեղ էլ ընդհատվում էր ճանապարհը, որ տանում էր հոգու անսահման խորքերը: Այդ անչափելի խորքն ու բարդությունը, «հողի մարդու» հոգու ելևէջումների այդ սահուն նրբությունը, նրա հ ո գ և ո ր լ ի ա ր ժ ե ք ու թ յ ու ն ը առանց այլևայլի, թող որ անգամ բնականության կեղծ զիջումներով և անդրադարձների բացակայությամբ, առաջինն արտահայտեց Հրանտ Մաթևոսյանը:
Ես չեմ հոգնի և չեմ մոռանա հայտնել իմ երախտագիտությունը մեր լավագույն գյուղագիրներին` կյանքի ճշմարտության համար, որին հասնելն այնքան էլ հեշտ չի եղել, աշխատանքի ճշմարտության և տառապանքի համար: Բայց Հրանտ Մաթևոսյանն այլ կարգի գրող է, և այդ ամենը նրան չի վերաբերում: Նա սկզբունքորեն պարզապես ուրիշ գործ է անում: Նրա ստեղծագործություններում արարքների ճշմարտությունն ու փոխկապակցվածությունը հասկացվում են ասես ինքնիրեն. դա պարտադիր է և ենթակա չէ խոսակցության: Իսկ ընթերցողի հետ Մաթևոսյանի խոսակցության առարկան նրա հերոսի ներքին վիճակն է` տրամադրությունը, ընկալումը, զգացողությունը, շարժառիթները, այսինքն` այդ հասկացություններն իրենց բոլոր նրբություններով, հենց բոլոր` ոչ ավելի, ոչ պակաս, քանի որ գոյություն ունի դրանց անորսալի և անսահման լինելու մշտական զգացումը:
Օրինակ՝ կարդալիս մեզ համար կարևոր է զգալ, որ հեղինակը գիտի անհամեմատ ավելին, քան ասում է, և ընդհանրապես ամեն ինչ գիտի տվյալ առարկայի մասին: Սակայն մեզ համար ավելի քան կարևոր է վստահ լինել, որ հեղինակը զ գ ու մ է կատարվածը ոչ միայն այն պատճառով, որ ինքն անձամբ մասնակից է ու խորապես շահագրգռված, այլև, այնուամենայնիվ, զգում է ամեն ինչ` բոլոր նրբերանգները, բոլոր կողմերը, գործողության ողջ բազմիմաստությունը և հերոսի իրական ու հնարավոր բոլոր զգացողությունների անսահման պատկերը: Մաթևոսյանը հենց այդպիսի գրող է: Հորդուն, ճկուն տարողությամբ նրա արձակն ունի ոչ միայն խիստ առարկայական էություն` զերծ ամեն տեսակ իդեալականացումներից, շոշափելի` դողի, հողի խորդուբորդ լինելու, մարմնի ջերմության ու ձայնի տեմբր զգալու չափ, այլև ունի անշոշափելի ավելի մեծ բան` մարդու հոգին, նրա աստվածային էությունը: Այդ ոլորտներում ոչինչ չի կարելի հաստատել, առավել ևս` պարտադրել, ու թեև Մաթևոսյանի արձակը հայտարարություններ չի անում հոգևոր կյանքի մասին, սակայն ուզում ես նրան բնորոշել միայն այսպիսի անսովոր բառերով. «Աստծո մարդ, Աստծո աշխարհ»…
– Նրանց մաղթում եմ ամենայն բարիք: Եվ նախանձում եմ նրանց. նրանք երջանիկ մարդիկ են:
Ինձ թվում է` հասկանում եմ, թե նա ինչ է ցանկանում ասել: Այստեղ չկան երկակի միտք ու հեգնանք, ընդհակառակը, խաղաղ բարյացակամություն է և ամենօրյա բողոք իր ճակատագրի բարդության, սեփական ճանապարհին ծագած դժվարությունների մասին, ըստ էության, ոչ թե իր, այլ ընտրած ճանապարհի…
Մենք մի քիչ էլ խոսում ենք ժամանակակից գրողներից, և մեր կարծիքները հիմնականում համընկնում են: Հրանտը երկու սփյուռքահայ գրողի, հետո էլ Սարոյանի անունն է տալիս, ես, իհարկե, նրանց չգիտեմ, բայց ցույց եմ տալիս, որ գիտեմ, և նույն պահին ինքս ինձ ներում եմ այդ ստի համար, որովհետև ավելի լավ է այդպես, քան տխրեցնել նրան: Ես մտածում եմ, որ հայ գրողը ճիշտ է. էլ ո՞վ գնահատի, եթե ոչ Հրանտը…
7
Մենք խոսում ենք նաև մանկական գրքերից, իսկ հետո` երեխաներից: Իսկ երեխաները... մինչդեռ նրանք, ահա նրանք, հանկարծ հայտնվեցին: Գիշերվա ժամը տասներկուսն է, առավոտ շուտ երկուսն էլ դպրոց են գնալու, իսկ նրանք նստած են, կարծես ոչինչ էլ չի եղել, և շատ ուշադիր լսում են: Եվ անգամ մասնակցում են` երբեմն ուղղելով մեկ հորը, մեկ` մորը: Վերժինեն ուսուցչուհի է, հայոց լեզու և գրականություն է դասավանդում դպրոցում, երևում է` նա գիտի քերականության արժեքը և բավականությամբ կրկնում է բառերը` ժպտալով ու համաձայնելով գլխով է անում երեխաներին, բայց փոքր–ինչ բարկանում է, երբ նրանք ուղղում են հորը: Ինձ հատկապես դուր է գալիս, որ իմոնք էլ, (նույնպես երկուսն են), մոտավորապես նույն տարիքային տարբերությունն ունեն: Իմ բոլոր զգացումներին գումարվում է նաև դա` համերաշխությունը ծնողների հետ, որոնց համար կյանքում ամենակարևորը երեխաներն են, այնուամենայնիվ, երեխաները, իսկ հետո արդեն մնացած ամեն ինչը: Ես զգում եմ, որ այստեղ դա հատկապես այդպես է, նաև Հրանտն է ինձ այդ մասին շիտակ ասում` կարճ ու շշուկով, որպեսզի նրանք չլսեն:
Երեխաները սովորում են անգլիական թեքումով հայկական դպրոցում. այդ համակցությունն ինձ շատ է դուր գալիս: Եվ, ընդհանրապես, լավ է, որ ռուսական դպրոցում չեն, ինչպես ընդունված է այստեղ նորաթուխ մտավորականների ընտանիքներում: Սերգեյն ինձ ասում էր, որ Հայաստանի համար դա պարզապես արհավիրք է: Փորձում են երեխաներին սովորելու տալ միայն ռուսական դպրոցներում, որովհետև դա հեշտացնում է հետագա ուսումը և դրան հաջորդող բոլոր քայլերը: Միևնույնն է, չէ՞ որ առօրյայում նրանք խոսում են հայերեն, և նշանակում է` պետք է երկու լեզու իմանան: Մինչդեռ հակառակն է: Ռուսական դպրոցներում դասավանդում են հայերեն շեշտադրությամբ, իսկ առօրյայում նրանք գրում ու կարդում են ոչ հայերեն և, ի վերջո, մնում են կիսագրագետ` անհաղորդ լինելով ո´չ մեկին, ո´չ մյուսին. ըստ էության` մարդիկ են առանց լեզվի: Այս ամենը հավանաբար գիտեն և հաշվի են առնում այս տանը:
Անգլիական թեքումով հայկական դպրոց … Ասում են` հայերը հակում ունեն լեզուների նկատմամբ. հայերենի քերականությունը բարդ է ու ծավալուն, ունի յոթ հոլով, ութ հոլովում, իսկ հնչունաբանությունն իր մեջ ներառում է եվրոպական համարյա բոլոր բառարանների հնչյունները: Երեսունինը տառ այբուբենում. զո՜ւր չէ այդքան շատ:
Անգլիական թեքումով… Գուցե Վիլյամ Սարոյա՞նն էլ է հայ գրող` անգլիական թեքումով: Կամ էլ անգլիացի գրող` հայկակա՞ն թեքումով: Ո´չ, այդ դեպքում արդեն այսպես. անգլերեն լեզվով և հայերեն թեքումով ամերիկացի գրող: Հրանտի դեպքում, այնուամենայնիվ, ավելի պարզ է. ոչ մի թեքում էլ չկա, մաքուր հայ է:
Դե, իսկ ես ո՞վ եմ:
Եվ նա հենց այդ մասին էլ հարցնում է. ինչ-որ բան հետ էր պահել, վաղուց խոսելու ժամանակն է: Ես պատասխանում եմ առանց փոքր–ինչ հուզումի, թեև նորից եմ նշում այդ թեթևությունը. շնորհակալություն. արդեն որերորդ անգամ Հայաստանում այնքան հեշտությամբ եմ դա ասում, շատ ավելի հեշտ ու հանգիստ, քան նույնիսկ հիմա, երբ գրում եմ այս տողերը… Հրանտը ժպտում է, նոր բարեմաղթանքով նորից դիմում ինձ: Նա խոսում է մշակույթների և ճակատագրերի նմանության, ազգային ոգու արմատների, հնամենիության, ողբերգականության ու դիմացկունության մասին: Այդ թեման ինձ համար նոր չէ, սակայն նա շարադրում է այնքան ոգեշնչված (և այդ ամենն ախր օտա՜ր լեզվով), որ ամբողջովին գերո՜ւմ է ինձ: Ես նայում եմ նրա գեղեցիկ դեմքին և մտածում այն մշտական ներքին կրակի մասին, որ այրում է նրան: Արդյոք ֆիզիկապես առո՞ղջ է: Արտաքուստ ամուր է երևում: Մանկության տարիներին՝ գյուղացի, ուսանողության տարիներին՝ մարզիկ: Ռուսերեն նետված որոշ ռեպլիկներից, ինչպես նաև ինչ-որ մանրուքներից զգացվում է, որ, այնուամենայնիվ, այնքան էլ չէ: Այդպիսի ինքնազոհությամբ ապրող մարդը չի կարող լիովին առողջ լինել. ի՞նչ եմ ուզում: Իսկ ես քիչ բան եմ ուզում. թող նա հիվանդ լինի այնքան, որ շատ սրությամբ ընկալի շրջապատը, բայց նաև առողջ այնքան, որ ապրի երկար և առանց տառապանքի…
– Եվ քրիստոնեությո՜ւնը, – ասում է Հրանտը: – Մեր քրիստոնեությունը` համարյա առաջին ձեռքից: Հայ եկեղեցին, ինչպես և գուցե ոչ մի այլ եկեղեցի, պահպանել է աստվածաշնչյան ավանդույթը և նոր կտակարանի ժառանգորդությունը: Դա նկատելի է անգամ արտաքին հատկանիշներից ու ծեսերից. դու դեռ դրանց ուշադրություն կդարձնես:
Նա հարցնում է իմ ընդհանուր տպավորություններից: Ես ասում եմ համարյա նույնը, ինչ ասել եմ Վոլոդյային: Երևանն ինձ դուր չի գալիս:
– Ահավո՜ր քաղաք է, – նա բռնում է գլուխը: – Ահավո՜ր, ահավո՜ր: Դա ընդհանրապես Հայաստա՜ն չէ:
– Բայց հայերն ինձ դուր են գալիս և այն էլ` շա՜տ: Ո´չ, ես արդեն հանդիպել եմ և՛ տխմարների, և՛ չարերի, և´ կեղծավորների: Սակայն դա իմ տպավորությունը չի փոխում: Ես չեմ կարող ճշգրիտ ասել, թե ինչից է, որ բոլոր բառերը, ինչ-որ ասելու եմ, այն չեն լինելու: Դե, գուցե, ասենք կա շփման զգացում ինչ-որ ամբողջական մի բանի` կարծես մարդու հետ, որն ունի որակական տարբեր հատկանիշներ` և´ հիմար է, և´ բարի, բայց ընդհանուր առմամբ հիանալի է, արժանապատիվ, խելացի, լի է ոգեշնչումով: Զարմանալի է, անգամ փոքր-ինչ օտարության զգացում չունեմ: Ընդհակառակը: Ինձ թվում է` ամեն ինչում` անգամ ամենափոքր իսկ դրսևորումներում (նույնիսկ` ոչ ամենալավ), կռահում եմ այս ժողովրդի ոգին, նրա համազգային նշանակությունը, և այն ինձ անսահման հարգանք է ներշնչում…
Նա գլխով է անում` այո´, այո´, նա հասկանում է ինձ: Ես Հրանտին հարցնում եմ` իսկ որտե՞ղ է Հայաստանը, եթե Երևանում չէ, հապա որտե՞ղ է: Գուցե Կիրովականո՞ւմ (այժմ՝ Վանաձոր-ծանոթ.՝ թարգմանչի): Ո´չ, առանց կատակի, որտե՞ղ է: Երևի լեռներո՞ւմ, գյուղո՞ւմ:
– Չգիտեմ, – մտախոհ ասում է նա: – Ես հիմա էլ չգիտեմ` որտեղ է Հայաստանը: Այո´, առաջ գյուղում էր, ավելի շատ այնտեղ է եղել: Բայց գյուղը նույնպես այլասերվել, կորցրել է ամեն ինչ: Դարձել է ճիշտ նույնպիսի դատարկ քաղքենի, ինչպիսին քաղաքն է: Հայաստան չկա, Յուրա´, որտեղ էլ փնտրես, միայն մեր կարո՜տն է առ Հայաստան:
– Բայց չէ՞ որ ամեն տեղ այդպես է, – առարկում եմ: – Նախնականի կորուստ, դիմազրկություն. ամենուր այդպես է, նաև հենց այդ Ռուսաստանում…
– Ո´չ, – նա տարուբերում է գլուխը: – Ամեն տեղ նույնը չէ: Հայերի, ինչպես աշխարհում ոչ մի այլ ազգի համար, կրոնից հրաժարվելը մահացու եղավ: Ոչ շատերի, այլ հայերի համար քրիստոնեությունն ամեն ինչ էր: Չէ՞ որ Հայաստանն աշխարհի առաջին երկիրն էր, որտեղ քրիստոնեությունը պետական կրոն դարձավ: Հայերն ասես հենց դրան էլ սպասում էին, լիովին պատրաստ էին դրան: Եկեղեցին դարձավ և´ պետություն, և´ դպրոց, և´ գիտություն, և´ գրականություն, և´ մշակույթ: Հայի համար Աստծո տաճարը հոգևոր և կազմակերպչական կենտրոն մնաց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների կյանքում եկեղեցին կորցրեց իր այդ առաքելությունը: Անգամ լեհերի ազգային կյանքում եկեղեցին այդքան բացառիկ դեր չխաղաց: Բայց լեհերը բոլոր կատակլիզմների միջով իրենց կաթոլիկությունը պատվով տարան: Իսկ հայերը հոգևոր առումով ավելի թուլացան, չդիմացան, հրաժարվեցին… և մնացին ձեռնունայն: Ում-ում, բայց նրանց բախտը չի բերի: Ես չգիտեմ, չգիտեմ՝ մենք հիմա որպես ժողովուրդ կպահպանվե՞նք. միայն հրաշքը կփրկի մեզ…
Որոշ ժամանակ Հրանտը նայում է ինչ-որ ուղղությամբ, իսկ երբ նորից ինձ է դարձնում դեմքը, նրա աչքերում արցունքներ եմ տեսնում, իսկական արցունքներ: Ի՜նչ մարդ է:
– Դե, դե, իր տարերքի մեջ մտավ, – դժգոհում է Վերժինեն: – Կերե´ք, խնդրում եմ, նա չի թողնելու, որ Դուք խոսեք, նրա համար այդ թեման անսպառ է:
Ես փորձում եմ ինչ-որ կերպ առարկել Հրանտին. խոսում եմ ազգային ոգու գաղտնիքի, նրա զարմանալի դիմացկունության և ճկունության մասին: Չէ՞ որ հենց նոր նա խոսեց հայերի և հրեաների ճակատագրերի նմանության մասին, իսկ հենց հրեաները, հակառակ բոլոր կործանարար գործոնների, ազգերի մնայուն լինելու քրեստոմատիական օրինակ են: Թեև հրեաները, ի տարբերություն հայերի, ըստ էության, ժամանակակից ազգային մշակույթ չունեն:
– Ինչպե՞ս կարելի է այդպես ասել, – արագ վրա է տալիս Հրանտը, և հիմա ինքն է ինձ մխիթարում, թեև չեմ կարող ասել, թե շատ վշտացած եմ:
Խոսակցությունը դառնում է փոքր-ինչ ժամանակավրեպ: Մենք միմյանց ասում ենք այն, ինչը մտածել էինք նույնիսկ վաղուց՝ ինչ-որ ժամանակ, և ասել էինք բազմիցս: Հրանտն այդ նկատում է ինձնից ոչ ուշ, նա կանգնում և նորից լցնում է բաժակները.
– Խմե´նք, Յուրա´, – ասում է նա, – խմենք Գրականությա՜ն կենացը: Այս սարսափելի աշխարհում միայն նա է մեր միակ ապաստանն ու մխիթարությունը:
Մենք խմում ենք, և նա հարցնում է, թե որտեղ եմ եղել և ինչ եմ տեսել:
– Մեքենա՜, – նա ձեռքով խփում է ծնկին, – մեքենա է պետք: Իսկ որտեղի՞ց գտնենք: Հիմա չեմ կարող որևէ մեկից խնդրել: Մի՞թե առանց մեքենայի հնարավոր է շատ բան տեսնել:
– Ոչինչ, – ասում եմ, – մի´ անհանգստացիր, ինձ համար այդպես նույնիսկ ավելի լավ է: Մեքենայով գնալ, նշանակում է հենց ոչինչ չտեսնել: Ես նախընտրում եմ ավտոբուսը: Թեև այնքան էլ հարմարավետ չէ, շարժում չկա, բայց փոխարենը մարդկանց մասին ավելի շատ բան ես իմանում: Ասես դու նրանց մե՛կ տեսնում ես էկրանին՝ առանձին փոքրիկ հարմարավետ աշխարհի պատուհանից (եթե անգամ քայլում ես դրսում), մե՛կ քո հետևում ես զգում այդ փոքրիկ աշխարհը ու անընդհատ, թեկուզև ներքին հայացքով, նայում ես դրան` միշտ պատրաստ հետ վերադառնալու: Եվ ամենուր ժամանակավոր հյուր ես ու կողմնակի դիտորդ, ոչ մի արտաքին պայման քեզ համար պարտադիր չէ. դու դրանք լուրջ չես էլ ընդունում, որովհետև քո տունը` ահա այն, շողում է ճամփեզրին: Իսկ դու տոմս ես գնել ու եկել, ինչպես բոլորը, ինչպես այն ծերուկը, որ գլխարկով է, կամ էլ այն երեխայի ձեռքից բռնած կինը, դու ապրում ես ճիշտ նույն կյանքով, ինչ նրանք և եթե անգամ բառ չես փոխանակում, քո մեջ մնում է շփման զգացողություն, դու ասես ինչ-որ չափով հասկացել ես նրանց: Եվ եթե գնաս կանգառում զբոսնելու, ապա քո և տեղացու միջև այնքան էլ մեծ անջրպետ չի լինի, նրանք հանգիստ կարող են իջնել ավտոբուսից, իսկ դու կարող ես նստել նստարանին: Իսկ գլխավորը, եթե քո տունն այնտեղ է` հեռվում, դու այն թողել ու եկել ես այստեղ, ապա իրականում դու այստեղ ես և ոչ թե ուրիշ տեղ, և դու չունես ոչ մի ելք ու հնարք: Դու ոչ միայն նայում ու լսում ես, այլև ապրում ես այստեղ…
– Այո´, այո´: Եվ, այնուամենայնիվ, եթե մեքենա լիներ, դու չէիր հրաժարվի, – ծիծաղում է Հրանտը:
– Դա այլ հարց է, – ասում եմ ես: – Իհարկե, չէի հրաժարվի, մարդը թույլ էակ է: Իսկ դու, ուրեմն, մեքենա չունես: Իսկ ունեցե՞լ ես:
– Չեմ ունեցել և երբեք էլ չեմ ունենա:
Ես չեմ հարցնում` ինչու, բայց կառչում եմ դրանից:
– Եվ պետք էլ չէ: Ո՜չ մի դեպքում:
Նա շփոթված է, նայում է աշխույժ հետաքրքրությամբ:
– Դե, իսկ ինչո՞ւ ես այդպես մտածում:
– Հենց այդ նույն պատճառով, – ասում եմ: –Հենց այդ նույն պատճառով: Հասարակությունից առանձնանալու սահման կա, և այդ սահմանը հատկապես այստեղ է: Մեքենան, թեկուզև թանկ, բայց պարզապես ունեցվածք չէ: Դա նյութականացված արդյունք ու խորհրդանիշ է` հնարավորություն անհնարին իրերի աշխարհում, ժողովրդական զանգվածների երազանքի մարմնացում, խորհրդային կենցաղի բաղձալի շինել: Յուրաքանչյուր ձեռքբերող արդեն արտասահմանցի է, տեղացի չէ, մեր մարդը չէ: Եվ գրողի համար էլ դա չի կարող անհետք անցնել: Ես լրջորեն մտածում եմ, որ մեր շատ չգրված գործերի, ինչպես և գրվածների (բայց ոչ մեր ցանկացած) համար, մենք պարտական ենք սեփական մեքենային…
– Հետաքրքիր է, – ժպտում է Հրանտը: – Բայց արդեն չափազանց լուրջ: Իսկ դու, եթե փող ունենայիր, մի՞թե կհապաղեիր, չէի՞ր առնի:
– Իհարկե, կառնեի, ես ի՞նչ է, լա՞վն եմ ուրիշներից: Ես, ախր, ասում եմ` մարդը թույլ էակ է, և դա տխուր է:
– Դե ինչ, եթե անգամ դու ճիշտ ես, ապա` ոչ լիովին: Այնուամենայնիվ, բացառություններ կան: Բայց մեկը` հատկապես:
Նա բերում է մի օրինակ, որը շատ լավ ծանոթ է երկուսիս:
– Այո´, այդպես է, – ասում եմ: – Եվ, այնուամենայնիվ: Չգիտեմ, – ասում եմ,– գուցե տվյալ պահին: Իսկ ընդհանրապես` երբեք: Կուզենայի: Տա´ Աստված:
Երեխաները շատ են ուզում քնել. նրանք բերանով մեկ հորանջում, բայց տեղից չեն շարժվում, և դրա պատճառը ես եմ: Իհարկե, ես ինչ-որ չափով զգացված եմ, բայց, ախր, պետք է նաև խիղճ ունենալ: Երբ արդեն տեղից բարձրանում և մոտենում եմ դռանը, Վերժինեն ինձ մի բաժակ մածուն է տալիս:
– Սա անպայման պետք է ուտեք, սա էլ է գյուղից մայրիկն ուղարկել, ոչ մի տեղ սրանից չեք ուտի:
Պետք է գդալով ուտել, խիտ է և իսկապես շատ համով, ոչ մի կապ չունի խանութի թթված մածունի հետ: Ես միանգամից արագ ուտում–վերջացնում և մոտենում եմ դռանը: Ծնողները վերջին ցուցումներն են տալիս երեխաներին, ես տարբերում եմ բազմիցս կրկնված միևնույն դարձվածները (ի՜նչ ծանոթ է), և իջնում են ինձ ճանապարհելու: Մենք երեքով անցնում ենք մեր ընդհանուր փողոցով (վառ լուսավորում են աստղերը և լապտերները, իսկ գուցե միայն աստղերը. սակայն այդ դեպքում ինչ ասել լապտերների մասին) և կանգնում ենք իմ մուտքի դռանը:
– Ասա մեր ընկերոջը` այն պատմվածքը, որ գրում եմ, կոչվում է «Աստծո լույսը իմ Խղճի լույսն է», – բաժանվելիս ասում է Հրանտը:
– Նա կարծես հիմա մեր Լև Տոլստոյն է, – ծիծաղում է Վերժինեն:
Նրա ուսերին Հրանտի սև պիջակն է, իսկ Հրանտը միայն մի սպիտակ վերնաշապիկով է և գորովանքով գրկել է նրա ուսերը:
– Նա կարծես հիմա մեր Լև Տոլստոյն է: Գրում է բարոյականության թեմաներով և վերնագրում ամբողջական նախադասությամբ:
– Անպայման հաղորդի´ր, – լրջորեն կրկնում է Հրանտը: – Որովհետև երբ կարդաք, այն բոլորովին այլ վերնագիր է ունենալու: Մինչդեռ իրականում հատկապես այդպես է. «Աստծո լույսը իմ Խղճի լույսն է»:
Թարգմանությունը՝ Կարինե Մեսրոպյանի
