ՄԵՐ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԵՌԱԾ ՉԷ

Այս տագնապալից, շփոթ ու անուրախ ժամանակներում բոլորիս համար  խիստ անհրաժեշտ է նաև մեկմեկու հետ խոսելը, միասին մտորելը, որ նաև ամեն օր մեզանում կատարվող իրադարձային դեպքերի ու սրանց առաջադրող հարցերին պատասխաններ գտնելու ուղիների որոնում է ենթադրում: “Արվեստը” իր ընթերցողին է  ներկայացնում արձակագիր, հրապարակախոս Ալիս Հովհաննիսյանի զրույցը  Ռուբեն Հովսեփյանի հետ, մի գրող, մի մտավորական, ով գործունեությամբ, կյանքով է ապացուցել  մեծ նվիրումը իր երկրին, իր ժողովրդին:

Ալիս Հովհաննիսյան - Ցավոք, մեր զրույցը չենք կարող չսկսել Գյումրիում կատարված այս վերջին դեպքերից, որ բոլորիս են ցնցել: Ողբերգությունից  օրեր անց, վերջապես հնչեց Ռուսաստանի նախագահի գուցեև խիստ դիվանագիտական, բայց ոչ սրտացավ բարեկամի խոսքը: Վերջապես խոսեց Ռուսաստանի արտաքին գործոց նախարար Ս. Լավրովը և հայտարարեց, որ ոճրագործը ցուցմունք է տալիս, դատն ընթանալու է Հայաստանում, բաց դատավարություն է լինելու, և հանցագործը կպատժվի օրենքի ամբողջ խստությամբ և, որ այս դեպքը կարիք չկա քաղաքականացնելու, թեև որոշ ուժերի դա ձեռնտու է: Ցուցադրվեց 6 ամսական փոքրիկի հոգեհանգստի արարողությունը, լուսանկարը: Շատ տարօրինակ է թվում, և տարածված վարկածը այնքան անհեթեթ է, որ նույնիսկ վիրավորական է. գոնե փոքր-ինչ ավելի խելամիտ վարկած  հորինեին: Ի՞նչ է Ձեր կարծիքն այս մասին:
Ռուբեն Հովսեփյան - Իհարկե, դեպքը սոսկալի է, բայց կատարվածը ինձ ավելի շատ ստիպում է մտածել ուրիշ բաների մասին՝ մեր երկրի վիճակի մասին, Ռուսաստանի վերաբերմունքի մասին, մեր՝ նրանց նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի մասին, որովհետեւ նման բաներ, դժբախտաբար, կարող են էլի լինել:
Ալիս Հովհաննիսյան.-Այսինքն՝ չկա փոխադարձ վստահություն: Կատարյալ վստահության մասին չենք էլ խոսում:
Ռուբեն Հովսեփյան - Թե՛ ռուսական, թե՛ մեր հասարակությունները դեռ պատրաստ չեն այդ փոխադարձ վստահությանը: Դուկինը գրել էր, թե Գյումրիի հուզումների օրերին ժողովրդին ուղղություն ցույց տվող է եղել: Ես չգիտեմ, բայց եթե անգամ դա ճիշտ է, և եթե գյումրեցիների արարքը անգամ խուլիգանական համարեն, (ես էլ եմ համարում, որ պետք չէ քարեր գցել քո ոստիկանի վրա), ավելի մեծ մասշտաբի խուլիգանություն է  բարձրագույն  ոլորտների պահվածքը։
Ալիս Հովհաննիսյան – Բնական չէ՞, որ գյումրեցին ինքնաբուխ զայրույթ պետք է դրսևորեր այս կարգի ոճրագործության առիթով :
Ռուբեն Հովսեփյան - Որքան էլ որ զարհուրելի է այդ ոճրագործի արարքը, ինչ-որ տեղ դա ինձ համար ավելի ընկալելի էր (կարող է՝ հոգեկան խանգարում ունի կամ թմրադեղի ազդեցության տակ է եղել), քան Դուկինի վերլուծությունը: Ուղերձ հայերին. ո՞վ է նա, որ իրավունք է տալիս իրեն դիմել հայերին, հայ ժողովրդին ուղերձ հղել: Ուղերձ թող հղի ռուս ժողովրդին… Իհարկե, բարեբախտաբար, կան նաեւ ճիշտ, սրտացավ հաղորդագրություններ, բայց հիմնականում լրատվամիջոցների հաղորդածները չես հասկանում՝ ինֆորմացիա՞ է, թե՞ դեզինֆորմացիա: Եթե դեպքին լուրջ ենք նայում, այդ ինֆորմացիաները ավելի շատ հարցեր են առաջացնում, իսկ լուրջ կարծես թե չենք ուզում նայել՝ ո՛չ նրանք, ո՛չ մենք: Իսկ եթե լուրջ պատճա՞ռ կա, և ասենք, թե դեպքը փակվեց գնաց, բայց ինչի՞ համար էր նման նախնական արձագանքը, այդ արձագանքի բուն պատճառն ի՞նչ էր, դեպքը միայն առիթ էր: Մենք հաճախ առիթը, պատճառը, հետեւանքը խառնում ենք իրար: Ինչո՞ւ մեծ ընդվզում եղավ, հետ նայել է պետք, թե մինչև այդ ի՞նչ էր կատարվում: Ինչո՞ւ հայի մեջ հանկարծ այսպիսի վերաբերմունք դրսևորվեց ռուսական քաղաքականության և ռուս հասարակության հանդեպ: Որովհետև ռուսների մեջ շատ կան մարդիկ, որ մեզ նայում են որպես արբանյակային մի կառույցի, մեզ նույնիսկ պետություն չեն համարում: Դու ի՞նչ ուրիշ ելք ունես, ո՞ւր պիտի գնաս: Ինչքան էլ դրա մեջ ճշմարտության բաժինը մեծ լինի, իրեն հարգող հզորը, ուժեղը իրեն այդպես պիտի չպահի: Ես չեմ ասում, որ բոլորն են այդպես, բայց տպավորությունն այնպիսին է, որ Ռուսաստանն էր իրեն այդպես պահում, որովհետև եզակի մարդիկ էին սթափ դատողություններով հանդես գալիս:
Ալիս Հովհաննիսյան - Դեպքին ոչ համարժեք արձագանքի հետևանքով նաև քչերը ժամանակին իմացան եղելությունը:
Ռուբեն Հովսեփյան - Ուրեմն, ինչպե՞ս չեզրակացնենք, որ պետական քաղաքականությանը մոտ է այդ ամենը: Եվ պետական հեռուստա և ռադիոալիքների երկարատև լռությունը արհամարհանքի նշան էր:
Ալիս Հովհաննիսյան - Գուցե իրենք հենց այդ էլ ուզո՞ւմ էին:
Ռուբեն Հովսեփյան - Եթե մեր մեջ առաջացել է այդ միտքը, որ գուցե նրանք էին ուզում դա, ուրեմն՝ որպես դաշնակիցներ, շատ բան կեղծ է մեր հարաբերությունների մեջ: Ուրեմն՝ կա շատ հարցերի ու խնդիրների միացյալ ու համակողմանի ուսումնասիրության կարիք:
Ալիս Հովհաննիսյան - Մենք չենք կարող չմտածել, որ դրա մեջ քաղաքականություն կա: Մի՞թե նպատակամղված քաղաքականության հետևանք չէ այն, որ թեև Ռուսաստանում էլ, մեզանում էլ միշտ էլ շատ են եղել ու կան խելացի մարդիկ՝ վերլուծաբաններ, քաղաքագետներ, մտավորականներ, որ ամեն ինչ տեսնում են, հասկանում են, իրենց հրապարակային ելույթներում նույնիսկ աշխարհի բարենորոգման ելքեր են առաջադրում, բայց ամեն առիթով ապացուցվում է, որ մեծ քաղաքականության մեջ այս խելացի-մարդասերների կարիքը չկա: Հենց Ձեր 2006թ. լույս տեսած «Ծիրանի ծառերի տակ» վեպում շատ դաժան ձեւով անդրադարձել եք հասարակության մեջ տիրող իրավիճակին, եւ քաղաքական վերլուծություններ եք արել, քարը քարին չի մնացել, բայց ի՞նչ փոխվեց դրանից հետո, որքանո՞վ գրողի խոսքը ազդեցություն ունեցավ հետագա դեպքերի վրա՝ մինչեւ այսօր: Գուցե միայն պատմությա՞նն է պետք այս բոլորը: Գուցե մտավորականը կանգնի հրապարակում, ինքնահրկիզվի՞: Գուցե խելացի մարդու համար առայժմ  ձայնը կտրել, նստե՞լն է խելամիտը:
Ռուբեն Հովսեփյան - Գրողը սպիտակ թուղթն է, գրիչն է, գրում է իր համար, նյութական գրեթե այլ բան իրեն պետք չէ, հոնորար էլ չեն տալիս, էլի գրում է: Բայց որպեսզի շրջանառվի, իմաստավորվի, մարսվի նրա գրածը, մասնակցի հասարակական կյանքին, դրա հնարավորությունը չեն տալիս: Այսօրվա մեր փոքր, մեծ, միջին արժեքները չեն օգտագործվում, որովհետեւ շրջանառության մեջ դնող չկա:
Ալիս Հովհաննիսյան - Ճիշտ հակառակը՝ իրենց մշակութային իսկական արժեքների չշրջանառվելն է պետք:
Ռուբեն Հովսեփյան - Դու հիշեցիր իմ վեպը: Վերջին ժամանակներս ամեն իրադարձության հետ կապված տեսնում էի, որ իմ վեպում դրանց արդեն անդրադարձել եմ այս կամ այն կերպ, եւ իրավիճակին համապատասխան որոշ հատվածներ դնում էի «Facebook»-ում: Տեսնում էի, որ այդ կարճ հատվածները մարդիկ կարդում են: Մի մասը հասկանում էր, որ վաղուց է գրված, մյուս մասը մտածում էր, թե հենց նոր ասվեց: Հանկարծ նկատեցի, որ շատ բան կա, որ այդ վեպում արդիական է նաեւ: Որքան հին գործեր ունենք, որ թթխմոր ունեն իրենց մեջ, որ կարող ես հետագայում օգտագործել, բայց քանի որ չենք իրացնում դա,  ամեն անգամ այդ հարցը՝ «Ո՞ւր է մեր հայ մտավորականությունը», առաջանում է, եւ ամեն անգամ էլ վիրավորվում ես: Տարբեր մարդկանց, տարբեր առիթներով ասում եմ. «Մտավորականները կան, գործում են, մտավորականները գոռում են, հառաչում են,  բայց դուք չեք նկատում: Ասում եք՝ մտավորականություն չկա, մեկ էլ ասում եք. «Վա՜յ, էսինչն էլ գնաց»: Մեռնելուց նկատում եք, ապրելուց՝ ոչ»: Վերջերս մեկը ինձ ասում է՝ «Ո՞ւր է Հրանտ Մաթեւոսյանը, գլուխը բարձրացներ,  ի՞նչ կասեր»: Ասում եմ՝ Ինքը ինչ որ ասելու էր, արդեն ասել է: Դուք մարսե՞լ եք Հ. Մաթեւոսյանի բոլոր մտքերը. պարտադիր չէ, որ ինքը ֆիզիկապես մեզ հետ լինի: Հիմա նա ի՞նչ պիտի ասեր, որ ժամանակին չի ասել: Որ Հ. Մաթեւոսյանին հետ եք կանչում, գուցե Խորենացո՞ւն էլ կանչեք»:
Ալիս Հովհաննիսյան - Նպատակադրված են վարկաբեկում մտավորականությանը, որովհետեւ նրա մեջ ամենավտանգավոր տարրն են տեսնում. ավելի հեշտ է ասել՝ չկա մտավորականություն: Բայց մտավորականությանը լռեցնելով անդառնալի սխալներ են գործվում: Թվում էր, թե Մեծ եղեռնի 100-ամյա տարելիցը պետք է մեծ խոսակցության, մեծ ձեռքբերումների առիթ դառնար մեր դատը առաջ տանելու հարցում, բայց այդպես չեղավ: Ստացվեց, որ Թուրքիան, ինչպես միշտ, էլի շատ ավելի առաջ անցավ մեզնից իր դիվանագիտության մեջ:
Ռուբեն Հովսեփյան - Հասարակության մեջ պետք է փոփոխություն լինի: Իմ շրջապատով, իմ ճանաչած մտավորականներով կարող եմ մի խորհրդարանի ցուցակ ներկայացնել, որի դեպքում ավելի լավ կաշխատի Ազգային ժողովը: Բայց պետք է գտնվի այն մեխանիզմը, որը ընտրյալներին կտանի իշխանության: Ես միշտ բերում եմ առաջին հանրապետության օրինակը: Իսկապես նվիրյալներ են եղել նրա հիմնադիրներն ու ղեկավարները:  Շատերին թվում է՝ ես այսպես եմ ասում, որովհետեւ դաշնակցական եմ: Եթե մոտ 30-40 իրազեկ, անշահախնդիր մարդ կարողանա հասնել խորհրդարան, նրանց հավատացող մարդիկ ավազից մագնիսի ուժով գլուխները դուրս ցցող մետաղահատիկների պես կձգվեն դեպի այդ նվիրյալները:
Ալիս Հովհաննիսյան - Բայց ինչպե՞ս այսօր օգտակար լինենք մեր հասարակությանը: Ո՞նց է պատահում, որ այսօրվա գրչակները ուշադրություն են գրավում, հավանես-չհավանես, ընդունես-չընդունես, «երգիչ-երգչուհիները» դահլիճներ են լցնում: Դա իշխանավորների տգիտությա՞ն հետեւանք է, թե՞ դիտավորության, նենգամտության, որ իսկական արժեքը արժեք չճանաչվի:
Ռուբեն Հովսեփյան - Նենգամտությունն ու տգիտությունը քույր ու եղբայր են: Խելոք մարդու մեջ էլ երբեմն տեսնում ենք նենգամտություն՝ լինի նախանձ, թե զուտ մարդկային այլ որակներ, սա զանգվածային, մարտնչող, հաղթարշավող տգիտությունն է, եւ եթե սրան էլ գումարվում է նենգամտությունը, ապա արդեն մտածված տգիտություն է, որ դառնում է քաղաքականություն:
Ալիս Հովհաննիսյան - Բայց չէ՞ որ եղել են ժամանակներ, երբ պարտադիր չէր, որ իշխանավորը շատ լավ արվեստ իմանար, բայց հասկանում էր արվեստի, մշակույթի դերը հասարակության առաջընթացի խնդրում: Մեծահարուստները միմյանց հետ մրցում էին մեկենասության գործում: Իրենց շրջապատում էին գեղեցիկ արվեստներով…
Ռուբեն Հովսեփյան - Մեր հասարակության մեջ շատ արմատական փոփոխությունների հետ եղավ և այն, որ պետական ապարատում՝ բարձր պաշտոնյայից մինչեւ միջինը, երկրի հզորության, երկրի բարեկեցության ընդունված քաղաքակիրթ չափորոշիչների մասին յուրատեսակ պատկերացումներ ունեն: Նրանց համար մշակույթի որակը կարեւոր չէ: Այսօր հրապարակներում, ստադիոններում կազմակերպվող զվարճանքները ոչ թե ժողովրդի, այլ ավելի շատ իրենց ընտանիքների համար են:
Ալիս Հովհաննիսյան - Բայց այս անհեթեթ միջոցառում-տոնակատարություններով վատ ճաշակը ոչ միայն մասսայականացվում, այլեւ սերմանվում է: Իսկ դրա հետևանքներն անհաշվելի են, ոչ միայն արվեստի, այլև ժողովրդի հոգեբանության, մտածողության,  կենսակերպի, ապագան տնօրինելու լծակները չկորցնելու համար:
Ռուբեն Հովսեփյան - Մշակույթին, որի մեջ մտնում են նաեւ «ռաբիսային» և մյուս շոուները, ամեն տարի բյուջե է հաստատվում: Բյուջեի մեջ մշակույթի բաժինը ամենաչնչին տոկոսն է կազմում: Ազգային խորհրդում խոսում-խոսում են եւ ամենավերջում հիշում, որ մշակույթի մասին էլ պետք է խոսեն մի տող: Ես ինչո՞ւ եմ պնդում, որ տգիտությունն է մեր դժբախտությունների հիմքը, որովհետեւ չի գիտակցվում, որ միայն բանակով չի որոշվում երկրի ուժը, որովհետեւ տնտեսությունը չի զարգանա, բանակն էլ երկար ժամանակ չի կարող ուժեղ լինել, եթե մշակույթը հետադիմի: Մշակույթը պետք է ամեն ինչի մեջ մտած, ներհյուսված, ներծծված լինի, քանի որ ամեն ոլորտում այն իր դերն ու նշանակությունն ունի: Եվ, իհարկե, ազգի հոգեբանության  եւ վարվեցողության մեջ:
Ալիս Հովհաննիսյան - Դուք եղել եք ԱԺ պատգամավոր, ի՞նչ կարողացաք անել այնտեղ:
Ռուբեն Հովսեփյան - Ոչինչ: Դրա համար էլ հրաժարվեցի: Եթե ԱԺ մի տեղ է, որտեղ ամեն ինչ որոշվում է մեծամասնությամբ, ու եթե դու մեծամասնություն չես, ուրեմն՝ չպետք է մեղադրես ոչ ոքի: Խորհրդարանը ժամանակի ընթացքում լավ կամ վատ ընտանիք է դառնում: Սկզբում թվում է, թե ընդհանուր հայտարարի են գալիս բոլորը, բայց հետո այս կամ այն  ֆրակցիայի անդամը անում է մի այլ բան, թեեւ հետո չի կարողանում նայել աչքերիդ մեջ:  Սա քաղաքականություն է:
Ալիս Հովհաննիսյան - Դրա համար էլ, իմ կարծիքով, առաջնայինը էլի դպրոցն է, որովհետեւ դպրոցն է մարդուն մարդ դարձնում: Սովետի ժամանակ դպրոցը մեզ հայրենասիրություն էր սովորեցնում, ճիշտ է՝ այդ հայրենասիրությունը մեր «անծայրածիր երկրի» նկատմամբ էր, որը հիմա տխուր ժպիտով է հիշվում, բայց պատրիոտիզմը մեր մեջ, այդուհանդերձ պատվաստում էին:
Ռուբեն Հովսեփյան -Այսօրվա հասարակության մեջ երեւացող մարդիկ՝ իշխանությունից սկսած, գրեթե բոլորն էլ ավարտել են սովետական դպրոցը: Միայն դպրոցը կարևոր չէ. կարևոր է նաեւ շրջապատը, փողոցը: Մեր շրջապատում շատ լավ մարդիկ կան, որոնք ավարտել են սովետական դպրոցը. նրանք հո միայն «2» ստացողները չե՞ն: Այո, այսօրվա դպրոցում մեր երեխաներին դժվար թե կարողանանք իդեալական դաստիարակություն տալ:
Ալիս Հովհաննիսյան - Կյանքը գրականություն չէ, իսկ գրականությունը կյանքի կարևոր հատվածն է: Ի՞նչ պետք է անի գրողն այսօր, որ չի անում:
Ռուբեն Հովսեփյան - Այն, ինչ միշտ է արել և անում է: Մենք պետք է գրենք, թեկուզև այդ պահին մեր գրածը նպատակին չծառայի: Յուրաքանչյուրը իր գործը պետք է անի: Մենք դեռ Սովետի ժամանակ ստեղծած իդեալների վրա ենք հենված: Ցավոք, շատ բան չի փոխվել:
Ալիս Հովհաննիսյան - Ի դեպ, այս իմաստով վերարժևորումն էլ շատ կարևոր է: Ոչ միայն դասականների, այլև մինչև անկախացումը և անկախացումից հետո ստեղծված մեր գրական գործերը հիմա կարդալիս նոր հայացք են պահանջում: Արդյո՞ք դրանք բռնել են այս համեմատաբար կարճ ժամանակաշրջանի փորձությունը, հաստատվե՞լ է դրանց իմաստնությունը ու երկարակեցությունը:
Ռուբեն Հովսեփյան - Ես շատերից եմ լսել, որ իմ գրքերում արծարծարծված հարցերը նոր են տեղ հասնում: Ժամանակին մենք մի խոսք ունեինք, թե՝ գրում ենք մեկ-երկու հոգու համար: Եթե Ֆ. Մելոյանը հավանում է, եթե Հ. Սահյանը հավանում է, ուրեմն ստացվել է: Քեզ ճանաչում էին, իսկ հիմա ես չունեմ այդ զգացողությունը, ես չգիտեմ՝ ում համար եմ գրում:
Ալիս Հովհաննիսյան - Դա շատ կարևոր բան է:  Տարբեր կերպ ես գրում, երբ  հասցեատիրոջը տեսնում ես, և երբ չես տեսնում:
Ռուբեն Հովսեփյան - Ոչ միայն անձը, այլև խմբագրությունը նշանակություն ունի: Ամեն դեպքում, ինչքան էլ ցնցոտիավոր ենք ապրում, դժվար ենք ապրում, պետք է արժանապատվորեն ապրենք: Այս քաղաքական, տնտեսական դժվարությունները անցողիկ են, և դրանցից պետք է պատվով դուրս գալ:
Ալիս Հովհաննիսյան - Նաև ազգին է վերապահված արժանապատիվ ապրելը:
Ռուբեն Հովսեփյան - Այո, քանի որ մեր հասարակությունը մեռած չէ:

                                                                                                                                                                                                                                                                          Սևուսպիտակ լուսանկարները` Զավեն Խաչիկյանի