ՄԻԱՅՆԱԿ ՀՐԵՇՏԱԿԸ ԿԱՄ ԱՆՏԵՍԱՆԵԼԻ ՊԱՀԱՊԱՆՆԵՐԸ

«Միայնակ հրեշտակը», «Տխուր հրեշտակը», «Հնձող հրեշտակը»... Ինչու՞ է միայնակ քանդակագործի կերտած հրեշտակը, ինչու՞ է տխուր կամ ներաձնացած, զարմացած, երբեմն էլ զվարթ... Գուցե այն պատճառով, որ անիմանալիի, տիեզերականի սահմանից այս կողմ եղածի մասին շատ բան գիտի։ Հրեշտակները տեղյակ են, թե ինչ ճակատագիր է նախանշված նրանց համար, ում պահպանելու և պաշտպանելու համար են հայտնվել այստեղ։ Երկրային կյանքում մարդուն սպասվելիք ուրախությունների և տխրությունների մասին գիտեն։ Ամեն մեկին հասանելիք փորձությունների ու դրանք հաղթահարելու և անցնելիք ճանապարհների մասին գիտեն։ Մեղավոր աշխարհի անարդարություններին ու անիրավություններին դիմակայելու նրանց խորքային և մակերեսային պատկերացումների ու դրանցից բխող ցավոտ հետևանքների մասին էլ գիտեն։ Հրեշտակներն անտարբեր դիտորդներ չեն։ «Նրանք անտեսանելի ուղղորդողներ են և մշտարթուն պահապաններ»,- հաստատում է ռիթմային նուրբ ձևերով ու ճկուն կեցվածքներով հրեշտակների ներկայությունը «տեսանելի» դարձնող Սամվել Ղազարյանը։ Երբեմն առ երբեմն, քանդակագործը շուրջն ուշադիր նայելու դեպքում, անակնկալի է գալիս, նրանցից ոչ մեկին չտեսնելով։ Նրանց բացակայությունը, հերթով և աննկատ հեռանալը, սակայն միայն իրենց հատուկ բնույթով կամ թե դեգերելու սովորությամբ չի պայմանավորված։ Հեռանում են, քանի որ մարդիկ իրենց հարկի տակ ոչ միայն նրանց անտեսանելի, այլև մշտական ու շոշափելի ներկայության կարիքն էլ են զգում։
- Աշխարհի արարման և քանդակի ստեղծման եղանակները նույնն են՝ քաոսից դեպի ներդաշնակություն։ Ստեղծողն էլ է նույնը։ Քանդակագործն իր իսկ իրականացրած գործերի հանդեպ լիարժեք իրավունք չունի, քանի որ ինքն ընդամենը Բարձրյալի ընտրած միջնորդն է.- սա Սամվել Ղազարյանի համոզմունքն է։
Այս համոզմունքով իրականացված իր գործերն արվեստագետը ներկայացրել է ավելի քան 90 խմբակային և անհատական երեք ցուցահանդեսում։ Աշխարհի մի շարք (Հայաստան, Լատվիա, Ռուսաստան, Վրաստան, Մոլդովա, Կանադա, Ավստրիա, Իտալիա և այլ) երկրներում քանդակային արվեստին նվիրված միջազգային տարբեր սիմպոզիումներին, բիենալեներին, կվադրելաներին և ստուգատես- մրցույթներին ներկայացված նրա քանդակները հեղինակավոր արվեստաբան-արվեստագետները բարձրագույն «նիշերով» են գնահատել ու սահմանված գլխավոր մրցանակների, պատվոգրերի, դափնեկրի կոչմանը, բրոնզե և ոսկե մեդալների արժանացրել։ Եւ այնպես է թվում, որ Սամվել Ղազարյանը, 2019-ին, (որ նրա համար հոբելյանական է), ապրված տարիների էջերը «թերթատելու» պարագային, ինքն՝ իրենից դժգոհելու պատճառը ստեղծագործական կենսագրության էջերում չէ, որ պետք է փնտրի։ Մեկ այլ հիմնավորում էլ կա՝ Ղազարյանի քանդակները ներկայացված են Հայաստանի ազգային պատկերասրահի, ԺԱԹ-ի (Երևան), Տրետիկովյան պատկերասրահի (Մոսկվա), Էրմիտաժի (Սանկտ-Պետերբուրգ), և ամերիկյան մայրցամաքի ու Եվրոպական մի շարք երկրների մշակութային կենտրոնների և թանգարանների մշտական ցուցադրություններում, ինչպես նաև մասնավոր հավաքածուներում։ Այդ ամենով հանդերձ, քանդակագործի համար բաց ու ստվերված, չլրացված մի էջ կա։ Հուսանք, որ դեռևս։ Տարիներ շարունակ Ս. Ղազարյանի այս կամ այն գործը Երևանում տեղադրելու հարցը քննարկվել, բայց ամեն անգամ ինչ-ինչ պատճառներով ձգձգվելով, չեղարկվել է։ Նախընտրելի տեղերում չեն նաև նրա հոգևոր թեմաներով իրականացված գործերից և ոչ մեկը։
Ս. Ղազարյանը հոգևոր թեմաներով («Սկիզբ», «Հրեշտակ», «Ավետում», «Լույս», «Ես եմ աշխարհի լույսը» և այլն) շարքը սկզբնավորել է այն տարիներին, երբ մեզանում երկնային ու երկրայինի փոխհարաբերությունը քննող արվեստի արտահայտություններն, այնքան էլ չէին խրախուսվում։ Բայց հենց այդ շրջանում է իրականության խորքերում անտեսանելին տեսնելու, տիեզերական օրենքների խորհուրդը հասկանալու մղումով Ղազարյանը ստեղծել քանդակներ, որոնք անանց արժեքների շուրջ խորհրդածության հրավիրելով, հաստատում են, որ հավատն է վերականգնում խաթարվածը։ Այդ շարքի ուշագրավ արձաններից է «Ես եմ աշխարհի լույսը» (Հովհաննես, Ը։12) գործը։
Տիրամայր և Հիսուս.ծավալային արձանը խաչ է՝ ճշմարիտ սիրո գերագույն օրինակ։ Բայց սա այն խաչը չէ, որի վրա խաչվել է Քրիստոսը և, որի առաջ Պողոս առաքյալը ծնկի գալով ասաց. «Սիրեց զիս և ինքնզինք ինձ համար մատնեց»։ Բովանդակային իմաստով այս արձանը Տիեզերք- երկիր կապը խորհրդանշող կոմպոզիցիա է։ Տիրամոր ծնկից ուր որ է պոկվելով, դեպի մարդկային աշխարհ քայլ անող մանուկը Աստծո որդին է։ Պահի հանդիսավորության կարևորողը Տիրամայրն է՝ փոքր-ինչ թեք կեցվածքով ու պարզած ձեռքերով, որը որդուն ազատ թողնելու պահին, ասես հազիվ է զսպում նրան ետ, իր գիրկն առնելու, նախանշված փորձություններից ու չարչարանքներից պահպանելու ցանկությունը։ Ս. Մարիամի մազերի եռահյուս պսակի մեջ առնված դեմքը, սակայն խաղաղ է, ողջ կերպարը ոչ միայն ներքին գեղեցկություն և ոգեղենություն, այլև արտաքին նրբություն ու քնքշություն է արտահայտում։ Տիրամոր գթառատ, սիրով ու կարեկցանքով լեցուն կերպարը Սուրբ հոգու լույսով է ամբողջանում։ Արվեստագետի մտահղացմամբ՝ Աստվածամոր լույսի շողարձակման աղբյուր կուրծքը խորհրդանշվում է բրոնզե ողորկ հայելակերպ շրջանակով։ Այնտեղից է բխում Աստծուց ստացված լույսը, որը տարածվում է մարդկության վրա։ Գրավոր աղբյուրների վկայությամբ՝ քառակուսի կենտրոնին ներհյուսված շրջանը Տիեզերքի մոդելն է։ Եւ այս հորինվածքով են իրականացվել հոգևոր շինությունների գմբեթները։ Առհասարակ, հոգևոր շինություններում գերիշխող գմբեթն երկնային միջանցքն է, որով ջրվեժի պես դեպի ներս հոսելով, շողարձակվում են աստվածային լույսի ճառագայթները։ Արձանի կառուցվածքում Աստվածամոր կրծքով է վերարտադրվում գմբեթը՝ լույս ճառագող շրջանակ-հայելին։ Տիեզերքից հղված լույսը Սիրո, Հավատի և Հույսի ակունք է։ Այս կերտվածքում լույսի աղբյուրը Ս. Մարիամն է, քանի որ Աստծո մեծ պարգևը մարդկության է տրվել նրա միջոցով։ Եւ ավետման պահից ի վեր զոհաբերության պատրաստ, տառապյալներին սփոփող ու գթառատ նրա հոգին Բարձրյալից ստացած լույսով է զորացել։ Այսպիսով, երկնային միստերիան հուշարձանի սխեմայում կարևորվում է լույսով։ Ձեռքերը պարզած Ս. Մարիամի երկրաչափական ուրվագծի կենտրոնակազմ խորանարդի մեջ ներգծված շրջանակը, Աստծո շրջանակ-հայելին, մեկ այլ ընթեցմամբ անսահմանության գաղափարն է արտահայտում։ Նաև շեշտում՝ Տիեզերական լույսի, Սուրբ հոգու երկնային ճառագայթների տարածման միջոցն Աստծո երկրային տան, եկեղեցու գմբեթն է։ Եւ ինչպես եկեղեցու գմբեթի բազմանիստ, կլոր առագաստներին, այնպես էլ արձանի ոսկեհուռ շրջանակը ներառնող խորանարդի վրա ավետարանիչների պատկերներն են՝ Մատթեոս-Մարդ-Մարմնավորում, Մարկոս-Առյուծ-Հարություն, Հովհաննես-Համբարձում։ Պատկերային այս շարքը, որը նույնպես խաչաձև է, առաջին հայացքից հնարավոր է որպես Ս. Մարիամի կուրծքը զարդարող տարրեր ընկալվեն։ Սակայն միայն առաջին հայացքից։ Ըստ էության, հեղինակը, նման անդրադարձով ավետարանիչների մեծագույն առաքելությունը կաևորվելով, նաև ընգծում է, որ հենց նրանց միջոցով է մեզ հասել Աստծո որդու գալստյան ու նրա երկրային արարումների մասին ավետող Կտակարանը։ Չէ՞ որ Ավետարանի հիմքով է, որ մարդկությունը դարեր շարունակ փորձում է քննել ու հասկանալ Վերին առեղծվածը։ Եւ այս գործն դրա օրինակն ու վկայությունն է։
Մեզ ընդառաջ եկողը Հիսուսն է, որը երկու ձեռքով պահում է եկեղեցու մանրակերտը. «Ես եմ դուռը, եթե մեկն ինձանով ներս մտնի, կապրի»(Հովհաննես Ը։12)։ Մանրակերտի համար արձանագործն ընտրել է քրիստոնեական եկեղեցու կատարելիության հասնող սբ. Հռիփսիմե եկեղեցու տիպը, որը տարածում է ստացել քրիստոնեական աշխարհի շատ երկրներում։ Հոր միածին որդին մեզ բերում է երկրային տան խորհրդանիշ դարձած կենտրոնագմբեթ եկեղեցին որպես ընծա, որպես հավատի խորհուրդ, որպես Աստծուն հաղորդակցվելու ուղի. «Ես եմ ճանապարհը և ճշմարտությունը և կյանքը»(Հովհ.,ԺԴ։16): Արվեստագետը այս հնարքն օգտագործում է նաև մեկ այլ ենթատեքստով՝ Հիսուս չուզեց երկրային թագավոր դառնալ, բայց նրա թագավորությունը հաստատվեց հոգևոր շինությունների՝ տաճարների հիմքով, եկեղեցիների միջոցով։ Մեկ անգամ ևս Հիսուսի ծագման ու նրա երկրային կյանքի ժամանակավոր լինելը հիշեցնելով, հեղինակը փաստում է՝ ետդարձի ճանապարհը նույնն է լինելու։
Սամվել Ղազարյանի «Ես եմ աշխարհի լույսը» արձանն, իրականում փակ տարածքի, արվեստանոցի կամ ցուցասրահի համար չի նախատեսված։ Արվեստի այս արտահայտությունը թե՝ ասելիքով, թե՝ գեղարվեստական լուծումով քրիստոնության խորհուրդին ներդաշնակ միջավայրի պահանջ է դնում։ Կրկին դառնանք Սկզբին. Երբ Հիսուսն իր խոստմանը համաձայն երկինք փոխադրեց մորը։ Բարդուղիմեոս առաքյալը, որը ներկա չէր եղել Տիրամոր հուղարկավորությանը, ուշացած եկավ և առաքյալները մխիթարելու համար նրան փոխանցեցին Ս. Մարիամի պատկերով դրոշմված տախտակը։ Մովսես Խորենացու գրի համաձայն այդ պատկերը Հայաստանի առաջին Լուսավորիչը մեր երկիր բերեց ու տեղադրեց Դարբնոց կոչվող վայրում, որտեղ հետագայում Աստվածամոր պատվին եկեղեցի և վանք հիմնվեց։ Եւ այդ ժամանակներից ի վեր Տիրամորը նվիրված ու նրա անունը կրող բազմաթիվ շինություններ կառուցվեցին մեր ու այն երկրներում, որտեղ հայեր են ապրում։ Սամվել Ղազարյանի այս գործը թե՛ ասելիքով թե՛ գեղարվեստական լուծումով համահունչ հնչեղություն կունենա մայրաքաղաքում կամ այլ բնակավայրերում գործող Ս. Մարիամի պատվին կառուցված հին ու նոր եկեղեցիներից որևէ մեկի մերձակա տարածքում։ Եւ մարդկության հոգևոր աշխարհը վերակերտած Աստվածամոր և Հիսուսի միաձույլ կերպարը տվյալ միջավայրին առանձնակի շուք հաղորդելով, կրկին ու նորից կհուշի, թե որն է Սիրո, Հույսի և Հավատի անսպառ ակունքը։