ԱՍՏՎԱԾ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏԻՆ ՈՒՂԱՐԿԵԼ Է ՀՈՂԱԳՆԴԻ ՎՐԱ, ՈՐ ՆԱ ԱՂՈԹԻ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ՀԱՄԱՐ

                                                                           Հարցազրույցը՝  Նատալյա Իգրունովայի

         Մենք ծանոթ էինք, ինչպես «Դրուժբա նարոդով»-ում բոլորը ծանոթ էին ամսագրում տպագրված ամենատաղանդավոր հեղինակներից մեկի հետ: Մոսկվա գալիս նա այցելում էր խմբագրություն՝ Պովարսկայա, երկար զրուցում Լեոնիդ Արտեմի Տերակոպյանի հետ (գլխավոր խմբագրի տեղակալ), հանգամանալից ու բարյացակամ պատասխանում մեր հարցերին Հայաստանում ապրող ընկերների ու կյանքի և այն մասին, թե ինչ է կատարվում իրենց գրականության մեջ, շատ ուշադիր լսում էր այն, ինչ ասվում էր իր պատմվածքների մասին, ակնհայտ էր հետաքրքրությունը մասնագիտական գնահատականների ու խորհուրդների հանդեպ, հատկապես թարգմանությունների: Երբեք ՑԴԼ[1]-ում հավաքույթներ չկազմակերպեց և խմբագրություններում սեղան չբացեց, ինչպես կովկասցի այլ գրողներ. միայն մեկ անգամ նրա հրապարակումը թրջեցինք մի շիշ տնական թթի օղիով, որ բերել էր Լեռնային Ղարաբաղից:


[1] Գրողների կենտրոնական տուն /центральный дом литераторов/:

 

    «Դրուժբա նարոդով»-ի համար հարցազրույց ձայնագրելու գաղափարը ծագեց Լևոնի՝ Մոսկվա կատարած այցերից մեկի ժամանակ Տերայի սենյակում: Այն ժամանակ ինձ թվում էր, թե հարցազրույցի հրապարակման համար նյութը չի բավարարում, և ձայներիզը մնաց չվերծանված: Լևոնը գալիս էր Մոսկվա, այցելում խմբագրություն, ես, ուրախ դեմք ընդունելով, ինչպես լինում է տանուլ տված խաղի ժամանակ, հերթական անգամ ներողություն էի խնդրում, նա հասկանալով ժպտում էր…  և ձայներիզը այդպես մնաց: Եվ ահա, վերջապես,  2010 թվականի մայիսի 10-ին (ձայներիզի վրա թիվը պահպանված է) մենք ձայնագրեցինք երկրորդ զրույցը: Առանց պատրաստվելու. նա ազատ ժամանակ ուներ, իսկ ձայնագրիչս, պարզվեց, ինձ հետ է:

 Կարելի է ասել, որ այդ երկու հարցազրույցները՝ հինգ տարվա ընդմիջումով, եղան իմ իսկական ծանոթությունը Լևոն Խեչոյանի հետ: Եվ դա շատ ճշգրիտ  ժանրային տարբերակում է. ի վերջո, հարցազրույց-ծանոթությունը կայացավ:

Բայց այդ ծանոթությունն ընթերցողների համար նորից տարիներով մի կողմ դրվեց:

Իմ մեղքն է, և ես նորից ասում եմ՝ «Լևո՛ն, ներեցե՛ք…»

Լևոն Խեչոյանի վեպերը Ռուսաստանում այդպես էլ  չեն հրատարակվել: Եվ ձեզ նրա մասին հայտնի է նույնքան, ինչքան ինձ այն ժամանակ: Գրեթե: Բայց տարբերությունը տիեզերական է. դուք գիտեք, որ նա այլևս չի ապրում…

                                        ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑ  ԱՌԱՋԻՆ

Ն.Ի.-Իմ առաջին մեծ հոդվածը հայ գրականության մասին էր, Աղասի Այվազյանի:

Լ.Խ.-Նա մեծ վարպետ է:

Ն.Ի.- Երբ սկսեցի զբաղվել գրականությամբ, հայ ժամանակակից արձակագիրներից (ես չեմ խոսում Բակունցի և Մահարու՝ երկու ամենամեծ գրողների մասին) գիտեի նրան և Հրանտ Մաթևոսյանին: Թեև նրանք շատ տարբեր գրողներ են:

Լ.Խ.- Դուք չեք սխալվել: Շատ տարբեր են, բայց երկուսն էլ վարպետ են:

Ն.Ի.- Իսկ ի՞նչ է նշանակում «վարպետ» գրողի, գրականության առումով :

Լ.Խ.- Վարպե՞տ… Միանգամից բնորոշելը դժվար է: Ինձ թվում է՝ վարպետն այն մարդն է, որ կարող է պատ շարել ոչ թե խելքով, այլ սրտով և չսխալվել: Ահա Վարպետը:

Ն.Ի.- Այսինքն՝ շատ ճշգրիտ աչքաչափո՞վ և ճշգրիտ ձեռքո՞վ:

Լ.Խ.- Եվ դրա հետ մեկտեղ հոգի է դնում: Որովհետև տունը միայն քար չէ, միայն բետոն չէ, միայն մետաղ չէ: Տունն այն տեղն է, որտեղ ապրում են հոգին, նախնիների ոգիները: Վարպետը այն մարդն է, որ սրտով է տուն կառուցում և չի սխալվում:

Ն.Ի.- Իսկ ովքե՞ր են Ձեր սիրելի արձակագիրները :

Լ.Խ.- Հրանտ Մաթևոսյան: Ֆոլքներ: Պրուստ: Միանգամից դժվար է ասել:

Ն.Ի.- Որևէ մեկին վերընթերցո՞ւմ եք:

Լ.Խ.- Անկեղծ ասած՝ ոչ: Չգիտեմ՝ ինչու:

Ն.Ի.- Ընթերցածը շա՞տ լավ է հիշվում:

Լ.Խ.- Պատահում է, որ ամենալավ պատմվածքը կամ վեպը կիսատ եմ թողնում, փակում եմ ինձ շատ դուր եկած տեղում: Դրանից հետո ունենում եմ գեղեցիկի երկարատև զգացողություն, որ այդ տոնը երբեք չի ավարտվի: Այո՛, իմիջիայլոց, Հեմինգուեյ էլ եմ շատ սիրում: Մի քանի անգամ կարդացել եմ Աստվածաշունչը:

Ն.Ի.- Ովքե՞ր են  Ձեր սիրելի բանաստեղծները:

Լ.Խ.- Չարենց, Բլոկ, Ուիթմեն:

Ն.Ի.- Ի՜նչ տարբեր բանաստեղծներ են:

Լ.Խ.- Պոեզիան նման է երաժշտության, երգի: Տարբեր ժամանակ այլ կերպ ես լսում և զգում: Երբեմն ուզում ես լսել Մոցարտի 40-րդ սիմֆոնիան, երբեմն՝ 9-րդ: Նայած տրամադրության: Այդպես էլ պոեզիան: Երբեմն ամենամոտը Բլոկն է, երբեմն՝ Վահան Տերյանը կամ Չարենցը:

Ն.Ի.- Ունենո՞ւմ եք կարդալու ժամանակ:

Լ.Խ.- Այո՛, մի քիչ ունենում եմ:

Ն.Ի.- Դուք ինչ-որ տեղ աշխատում, ծառայո՞ւմ եք:

Լ.Խ.- Ո՛չ, չեմ աշխատում: Զբաղվում եմ միայն գրականությամբ:

Ն.Ի.-  Դրանով Հայաստանում  հիմա հնարավո՞ր է ապրել:

Լ.Խ.- Իհարկե ո՛չ: Մի կերպ: Ստիպված պարտքերի մեջ ես խրվում մինչև հաջորդ պատմվածքը կամ գիրքը: Կամ ինչ-որ մեկի գիրքը խմբագրելը, ինչ-որ ամսագրի համար պատվերով էսսե գրելը:

Ն.Ի.- Դուք մանկավարժական ինստիտուտ եք ավարտել: Իսկ աշխատե՞լ եք որպես ուսուցիչ:

Լ.Խ.- Աշխատել եմ ընդամենը մեկ տարի: Հայ գրականություն եմ դասավանդել: Դա յոթերորդ կամ էլ ութերորդ դասարան էր (ժպտում է): Երբ ես պատմում էի, նրանց աչքերն այնքան լավն էին: Երեսուն զույգ աչք նայում է, փայլում, իսկ դու գնում ես այդ աչքերի հետևից, գնում, գնում ես… Ինչպես գիշերը՝ աստղերի հետևից: Հետաքրքիր էր:

Ն.Ի.- Իսկ ինչո՞ւ այդքան  շուտ  թողեցիք  դպրոցը:

Լ.Խ.- Ինձ ուրիշ աշխատանք առաջարկեցին: Երբ մեզ մոտ վերակառուցումն սկսվեց, ինձ առաջարկեցին լինել Հրազդանի քաղաքապետարանում մշակույթի բաժնի վարիչ: Այնտեղ նույնպես կարճ աշխատեցի՝ մեկ տարի: Հավանաբար դա իմ բնույթով է պայմանավորված:

Ն.Ի.- Իսկ ինչպե՞ս հայտնվեցիք Ղարաբաղում: Ինչո՞ւ:

Լ.Խ.-Դա պե՞տք է:

Ն.Ի.- Ձեզ հասկանալու համար:

Լ.Խ.- Պատերազմ էր: Եղել էր Սումգայիթը, հետո՝ Բաքուն: Հիշո՞ւմ եք:

Ն.Ի.-Իհարկե, հիշում եմ:

Լ.Խ.- Հենց այդ ժամանակ էլ անհրաժեշտ էին կամավորական ջոկատները, ինքնապաշտպանական ջոկատները: Եվ ես մեկնեցի որպես կամավորական: Կարող եմ երկար պատմել այդ մասին, բայց չեմ ուզում: Երկու տարի առաջ մենք՝ իրար դեմ կռվող կովկասյան երկրների գրողներս, հավաքվեցինք Թբիլիսիում և հետո գիրք հրատարակեցինք: Հայերը, աբխազները, վրացիները, օսեթները, ադրբեջանցիները… Ահա  այդ ժամանակ ես առաջարկեցի. եկեք մեկս մյուսի մասին վատը չասենք: Իսկ երբ ավելի ուշ եղա Եվրոպայում՝ «գրական» գնացքում, բոլոր հանդիպումների ժամանակ կարդում էի դասախոսություն՝ «Գրականությունը և պատերազմը» թեմայով: Եվ այն պատմվածքները, որ գրում եմ, պատերազմի դեմ են, ոչ թե որևէ ժողովրդի: Ինձ թվում է՝ դուք դա հասկացել եք, այնպես չէ՞:

Ն.Ի.- Գիտե՞ք՝ ինչն է ինձ համար կարևոր:

Լ.Խ.- … խնդրեմ, կարող եք հարցնել:

Ն.Ի.- Այնտեղ հայտնված մարդը և այնտեղից վերադարձած մարդը  տարբե՞ր են:

Լ.Խ.- Այո՛: Երկու տարբեր մարդիկ են: Շատ:

Ն.Ի.- Ինչո՞վ:

Լ.Խ.- Այն ժամանակ ես դեռ ջահել էի: Ամեն ինչ այնքան հեշտ էր: Ինձ թվում էր, որ…

Ն.Ի.-Դուք դրա համար  հե՞շտ  որոշում կայացրիք:

Լ.Խ.- Ես ասում եմ «հեշտ», որովհետև մենք գիտեինք՝ ուր ենք գնում և ինչի համար: Բացի դրանից, մտածում էի, որ աղջիկներն ինձ կսիրեն: Դա շատ կարևոր է:

Ն.Ի.-  Քանի՞ տարեկան էիք:

ԼԽ.-  Այն ժամանա՞կ (ժպտում է): Չեմ հիշում:

Ն.Ի.- Իսկ ո՞ր թվականն էր:

Լ.Խ.- Պատերազմի սկիզբն էր՝ 91 թվականը:

Ն.Ի.- Լավ, ինքներս կհաշվենք:

Լ.Խ.- ( Ժպտում է): Ահա: Աղջիկները կսիրեն: Հետո երբեմն քո ներսում մտածում ես, որ կհերոսանաս: Իսկ երբ հայտնվում ես այնտեղ՝ պատերազմի մեջ, իսկույն տեսնում ես, որ ամենևին էլ այդպես չէ: Ի՜նչ հերոսություն, ի՜նչ աղջիկներ: Դու այնքան հեռու ես դրանցից: Եվ արդեն կանանց մասին այլ կերպ ես երազում: Արդեն ուրիշ ձևով ես զգում: Այնտեղից ես վերադարձա ինքնավստահ: Ինքնավստահ, քանի որ վերադարձել եմ: Շատերը չվերադարձան: Ինքնավստահ, ուժեղ. զգում էի, որ կանցնեմ բոլոր մեղքերի միջով և մաքուր կմնամ… Ես մի քանի անգամ գնացել եմ այնտեղ: Երբ վերադարձա, հավանաբար պատերազմն իմ ներսում դեռ շարունակվում էր: Պատերազմից հետո, երբ ժամանակ է անցնում, ուրիշ աչքեր են բացվում: Հոգու աչքեր: Եվ դու արդեն տեսնում ես ուրիշ կերպ: Դուք հարցնում էիք՝ սպանե՞լ  եմ, թե՞ ոչ: Հենց այդ ժամանակ ես դու ինքդ քեզ այդ հարցը տալիս: Գիշերն ես տալիս: Ցերեկն ես տալիս. «Սպանե՞լ եմ, թե՞ ոչ…» Այդ ժամանակից էլ մտածողությունդ փոխվում է, դառնում ես ուրիշ:

Ն.Ի.- Ուրի՞շ: Ինչպիսի՞ն:

Լ.Խ.- Ինչպիսի՞ն… Զգում ես, որ դու նույնպես մահկանացու ես, որ կարող էիր մնալ այնտեղ: Որ կանայք, որոնց մասին այդքան երազում էիր, միայն երազանքներ էին: Դու հոգևոր մարդ ես դառնում:

Ն.Ի.- Պարզվում է՝ այդ ամենի միջով, այնուամենայնիվ, անհրաժե՞շտ էր անցնել:

Լ.Խ. – Պատերազմն ընդհանրապես ոչ մեկին պե՜տք չէ: Բոլոր չարիքները դրանից են ծնվում: Դա անօգուտ է, պետք չէ ոչ մեկին: Եվ ոչ էլ տերություններին է պետք: Ոչ էլ փոքր երկրներին է պետք: Ես չունեմ որևէ պատմվածք ինչ- որ մեկի, ինչ-որ հակառակորդի դեմ: Դրանք բոլորը պատերազմի դեմ են:

Ն.Ի.- Հայրենական մեծ պատերազմի մասին չէ՞ որ Խորհրդային Միությունում հսկայական գրականություն կար: Այդ փորձը անհրաժեշտ չեղա՞վ:

Լ.Խ.-  Ո՛չ, համարյա ամենը, ինչ ես կարդացել եմ, սուտ է: Հերոսական գրականություն, հերոսական կերպարներ եղել են:

Ն.Ի.- Կարելի է վիճել, բայց կարևոր չէ:

Լ.Խ.- Դա բոլորովին նման չէ, միանգամայն այլ է: Այն ժամանակ կռվում էին կանոնավոր բանակները, որ փորձ ունեին, լեյտենանտները սովորել էին ուսումնարաններում: Իսկ այս պատերազմը բոլորովին այլ էր:

Ն.Ի.- Քաղաքացիական էր:

Լ.Խ.- Այո՛, քաղաքացիական էր: Եվ դու ինքդ պետք է մտածես երբ մեռնել: Ինչ-որ գեներալ քեզ հետևից հրաման չի տալիս, թե գնացեք և զոհվեք, դու պետք է որոշես երբ մեռնել, երբ քնել, երբ մարտի նետվել: Ինձ թվում է՝ սա ավելորդ խոսակցություն է: Ո՞չ: Ես ուզում եմ իմ խոստումը պահել, որպեսզի այն տպավորությունը չստեղծվի, թե ես ահա, նստած Մոսկվայում, պարծենում եմ:

Ն.Ի.- Դե ի՞նչ է նշանակում՝ պարծենում եմ: Դա էլ փորձ է, որի միջով Հայաստանում շատերն անցան: Եվ այստեղ ինչո՞վ պարծենաս: Չէ՞ որ եթե անգամ Դուք ցանկանայիք այդ փորձը դեն նետել, որոշեիք Ձեր կյանքի այդ հատվածը ջնջել, մոռանալ, միևնույնն է, դա գոյություն էր ունենալու Ձեր ենթագիտակցության մեջ և արտահայտվելու էր Ձեր՝ մարդկանց տեսնելու ձևի, կյանքը ճանաչելու, գրելու մեջ: Չէ՞ որ  դա չէր կարող Ձեզ չփոխել: Ամեն ինչ չափազանց լուրջ է, որ հետք չթողնի մարդու վրա:

Լ.Խ.- Այդպես էլ կա:

Ն.Ի.- Իսկ ահա այն մարդիկ, այն հայերը, որ այնտեղ չեն եղել, նրանք ա՞յլ կերպ են նայում կյանքին: Դա ցնցո՞ւմ էր հայ ժողովրդի համար:

Լ.Խ.- Իհարկե: Եվ յուրաքանչյուր փոքրաթիվ ժողովրդի համար է դա հսկայական ցնցում: Չէ՞ որ այնտեղ զոհվում են լավագույնները, երիտասարդները, գենոֆոնդը:

Ն.Ի.-Մեկ երկիր էր, կյանքի քիչ թե շատ միասնական փորձ, քիչ թե շատ, որովհետև իրականում կյանքի դրվածքը ծայրամասերում՝ Հայաստանում կամ Ռուսաստանում կամ էլ Էստոնիայում, տարբեր էր: Կար ինչ-որ ընդհանուր քաղաքակիրթ խավ, իսկ դրա տակ՝ ազգային պատմության, մշակույթի, ազգային սովորույթների ստվար շերտ: Բայց այնպես եղավ, որ առանձնացան, և յուրաքանչյուր երկրի կյանքի նոր փորձը միանգամայն այլ է: Եվ ինչ-որ երևույթներ նույնիսկ արդեն դժվար է հասկանալ: Թեև թվում էր, ազատություն էին ուզում. ահա նա՝ ազատությունը, կա, և ի՞նչ:

Լ.Խ.- Ամեն  ժողովուրդ՝ և՛ մե՛ծ տերություն, և՛ փոքրաթիվ բնակչությամբ երկիր, ինքնորոշման իրավունք ունի: Ունի ազատության իրավունք: Այդ ժամանակ նոր արվեստ է ի հայտ գալիս: Անցած տարիների արվեստի վրա Խորհրդային Միության կնիքն էր: Կայսրության կնիքը: Իսկ հիմա ամեն ժողովուրդ դնում է իր անձնական կնիքը, արտահայտում իր բնավորությունը: Դա գեղեցիկ է:

Ն.Ի.- Վճարած գինը արժե՞ դրան:

Լ.Խ.- Ինձ թվում է՝ այո՛, արժե: Միայն թե անհրաժեշտ է պահպանել այդ ամենը:

Ն.Ի.- Կային խորհրդային հանրապետություններ, որոնք  շահեցին անկախության ձեռքբերումով: Ասենք՝ Մերձբալթիկան: Այնտեղ կային դեռ մոտ  անցյալում պետականության փորձ, կազմավորված տնտեսություն, ուղիղ ելք Եվրոպա: Բայց Հայաստանի համար ամենևին էլ այդքան հեշտ չէր: Համարյա առանց բնական միջոցների, առանց էներգետիկայի, ոչ բարեկամական շրջապատումով… Բայց մյուս կողմից էլ Հայաստանի՝ իր պետականության մասին հավերժական երազանքը:

Լ.Խ.- Սիրելի՛ս, ե՛կ խոսենք մի երևույթի մասին ևս: Տնտեսությունը, էներգետիկ պաշարները… Ողջ աշխարհում այսպես է. մի երկրում դրանք կան, մյուսում՝ չկան: Բայց շատ ավելի  կարևոր է խոսել ուրիշ բանի՝ Ոգու մասին: Կան երկրներ, որոնց գետնի տակ նավթ կա, կան երկներ, որտեղ նարինջ է աճում, երկրներ էլ կան, որտեղ ոսկի կա: Կան երկրներ, որոնց ընդերքում Ոգի կա: Դա, օրինակ՝ Տիբեթն է, Եգիպտոսը: Դա նաև Հայաստանն է, նրա Արարատը: Դա նույնպես հարստություն է:

Ն.Ի.- Ինչպես կան  եկեղեցիներ, որ աղոթատեղիներ են, այդպես էլ կան երկրներ, հողեր, որտեղ Ոգի՞ն է թագավորում:

Լ.Խ.- Այո՛: Ահա հենց այդ մասին էլ ուզում էի ասել: Ի՞նչ է Արարատը: Նրա վրա  անգամ գայլը չի կարող ձագ հանել, որովհետև այնտեղ լերկ քարեր են, ու ցուրտ է: Բայց լերկ քարեր են թուրքերի համար: Իսկ հայերի համար այդ լեռը Ոգի է ծնում:

Ն.Ի.- Ե՛վ պատերազմը, և՛ այն ահավոր ձմեռները.  դա հնարավո՞ր գին էր:

Լ.Խ.- Ահա թե ինչպես է ազատությունը տրվում: Իսկ ի՞նչ է, ձեզ համար ահավոր ձմեռներ չեղա՞ն, երբ ռուս մեծ ժողովուրդը նվաճեց իր ազատությունը: Ե՞րբ ազատագրվեց մոնղոլական լծից: Ահա, տեսնո՜ւմ եք: Ինքնասպանություն է, երբ մարդը կամ էլ ժողովուրդը չի մտածում ազատության մասին: Բանական էակը միշտ պետք է մտածի ազատության մասին: Մեզ այդպես է տրված: Ինչի՞ց է ծնվում գրականությունը: Մենք շղթաներով գամված ենք հողին, բայց ուզում ենք պոկվել դրանից: Եվ երբ ուզում ենք ազատվել շղթաներից, ծնվում է գրականությունը:

Ն.Ի.- Իսկ այն դիլեման, որ ողջ աշխարհի համար սեպտեմբերի 11-ից հետո ձևակերպեցին ամերիկացիները՝ ազատությո՞ւն, թե՞ անվտանգություն:

Լ.Խ.- Ես ազատության կողմնակից եմ: Ես շղթաներ չեմ սիրում, ես ընտրում եմ ազատությունը:

Ն.Ի.-Հայաստանում ազատության այդ պոռթկումը  պահպանվե՞լ է, թե՞ մարդիկ հիմա հակված են ընտրելու ինչ-որ այլ բան: Բարեկեցություն…

Լ.Խ.- Մենք հիմա փորձում ենք երկիր կառուցել: Ինչ-որ բան շատ լավ է ստացվում, ինչ-որ բան՝ շատ վատ, բայց մենք  փորձում ենք: Շատ բան հաջողվել , և շատ բան չի հաջողվել: Եղել են սխալներ: Բայց պետք է կառուցել, պետք է ունենալ երկիր, որպեսզի սերունդներն ազատ մեծանան:

Ն.Ի.- Բայց մարդիկ լքում են:

Լ.Խ.- Սխալներից մեկը դա է: Վատ է: Պետությունը պետք է իր քաղաքացուն պաշտպանել կարողանա: Դա շատ կարևոր է: Եթե քաղաքացին պաշտպանված լինի, այլևս չի հեռանա: Ուրեմն նա իրեն պաշտպանված չի զգում:

Ն.Ի.- Ինչո՞ւ են հեռանում:

Լ.Խ.- Ապրել է պետք: Աշխատանք չկա… Մենք արդեն ավելի շատ խոսում ենք քաղաքականությունից, քան գրականությունից:

Ն.Ի.- Անձամբ Ձեզ մի՞թե քաղաքականությունը չի հետաքրքրում: Ինձ թվում է՝ պետք է հետաքրքրի: Թեև կան գրողներ, որ դրանից խուսափում են:

Լ.Խ.- Ո՛չ, ես դրա մեջ եմ ապրում:

Ն.Ի.- Եվ անդամակցո՞ւմ եք ինչ-որ կուսակցության:

Լ.Խ.- Ո՛չ: Երբեք: Եվ կուսակցություններ չեմ սիրում: Ինչպե՞ս կարող է գրողը պատկանել ինչ-որ կուսակցության: Չէ՞ որ նա գրում է ողջ ժողովրդի համար: Նա պետք է լինի ժողովրդի կուսակցությունից:

Ն.Ի.-Լևո՛ն, չէ՞ որ դուք նույնպես մեկնել եք Հայաստանից և աշխատել եք այստեղ՝ Մոսկվայում:

Լ.Խ.- Այո՛, աշխատել եմ Կուրսկի կայարանում, ասֆալտ եմ փռել: Հիմա այդ մասին խոսելիս ես  չեմ ամաչում, իսկ այն ժամանակ ամաչում էի: Ողջ ժամանակ դողում էի: Ինձ թվում էր՝ ցրտից է: Կամ էլ անձրևից. այն ժամանակ անձրևում էր: Բայց դա տևեց մեկ շաբաթ, և ես հասկացա, որ մրսելս անձրևից չէ. դա գալիս էր իմ ներսից՝ ինչ-որ տեղից. կա՛մ վախ էր, կա՛մ ամոթ, որ ասֆալտ եմ փռում… Ինչ-որ հեռուստատեսությունից եկել, նկարահանում էին, թե կովկասցի բանվորներն ինչպես են աշխատում, ինչպես են ապրում, քնում վագոն-տնակներում, կեղտոտ են… Այդ ամենը կուտակվել էր. գուցե դրանից էի դողում: (Ժպտալով) Բայց դրանից հետո ես մի շատ լավ պատմվածք գրեցի՝ «Կորեացին»: Ֆլեյտայի և կորեացի աղջկա մասին:

Ն.Ի.-Այն ժամանակ դուք այստեղ երկա ՞ր  մնացիք:

Լ.Խ.- Այո՛: Գարնան ավարտից հետո, երբ սկսվում են ասֆալտապատման աշխատանքները  մինչև հոկտեմբեր, թե նոյեմբեր:

Ն.Ի.- Դա ե՞րբ էր:

Լ.Խ.- Հիմա ասեմ…Այն ժամանակ, երբ փողն արժեզրկվեց: Հանկարծ «սև երեքշաբթի» եղավ, և այդքան դժվարությամբ աշխատած փողը դարձավ գրոշ՝  երկու հարյուր դոլար:

Ն.Ի.-   Մի՞թե  Հայաստանում հնարավոր չէր աշխատել:

Լ.Խ.- Այն ժամանակ՝ ո՛չ: Անհրաժեշտ էր կերակրել ընտանիքս: Երեխաները ուսանող էին:

Ն.Ի.- Ինչպե՞ս  էիք  ձեզ  զգում  Մոսկվայում:

Լ.Խ. - Լավ: Այստեղ ես ընկերներ ունեմ: Շատ էի հոգնում: Երբ օրը հինգ-վեց մեքենա ասֆալտ ես բեռնաթափում, դու արդեն չես ուզում անգամ լվացվել, ուտել չես ուզում: Բայց երբեմն հանդիպում էի ընկերներիս:

Ն.Ի.- Մենք վերջերս շատ ենք խոսում, թե Հայաստանից, Ադրբեջանից, Տաջիկստանից, Մոլդովայից եկած մարդկանց համար որքան դժվար է Մոսկվայում ապրելը: Ոչ միայն այն պատճառով, որ նրանց աշխատանքը դժվար է հենց ինքնին: Ինչ-որ բան է փոխվել մարդկային հարաբերություններում:

Լ.Խ.- Ռուսաստանը մեզ այլևս իր քաղաքացիները չի համարում: Եվ ոստիկանությունն էլ փողոցներում վիրավորում է: Նա, իհարկե, իր գործն է անում, բայց չէ՞ որ նախկինում նման բան չկար: Երբեմն մարդիկ անկեղծ խոսել չեն կարողանում: Ներսում վիրավորանք է մնում, որ կուտակվում, կուտակվում և հանկարծ սկսում է դիմակայությունը մեծ երկրի ու մեծ ժողովրդի հանդեպ:

Ն.Ի.- Իսկ Ձեր հայրենիքում տեղյա՞կ են լինում, երբ Մոսկվայում հայեր են սպանվում:

Լ.Խ.- Դա իսկույն իմանում է ողջ Հայաստանը մեկ մարդու պես:

Ն.Ի.- Օրերս՝ նախանցյալ օրը, թե երբ, նորից երկու հոգու են կրակել: Ուրիշ ոչինչ չհաղորդեցին, թե ով են, ինչի համար…Մեկը մահացել է, մյուսը հիվանդանոցում է:

Լ.Խ.- Երեկ չէ առաջի՞ն օրը: Ես չգիտեի:

     Տիրում է երկարատև լռություն:

Լ.Խ.- Այլևս խոսել չեմ կարող… Իսկ այդ աքաղաղը (իմ թիկունքում՝ պատին, օրացույց է- Ն.Ի.) ինչպես էր օգնում ինձ խոսել քեզ հետ…

         Լևոնը լռում և փորձում է ինքն իրեն գտնել: Ես անջատում եմ ձայնագրիչը: Իմ ցավակցությունը չի մխիթարում: Թեյ եմ պատրաստում և խոսակցությունն այլ հունով տանում: Լևոնը պատասխանում է, բայց միևնույնն է, երևում է, որ ցավը չի անցել:

Ն.Ի.- Դուք ծնվել եք Վրաստանո՞ւմ:

Լ.Խ.- Այո՛, Վրաստանում՝ Ախալքալաքում: Գյուղի անունը Բարալետ է:

Ն.Ի.- Լինո՞ւմ եք այնտեղ:

Լ.Խ.- Երբեմն, թեկուզ տարին մեկ անգամ:

Ն.Ի.- Այնտեղ հարազատներ մնացե՞լ են:

Լ.Խ.- Այո՛, իմ ազգականներն այնտեղ են:

Ն.Ի.- Իսկ ինչպե՞ս  տեղափոխվեցիք Հայաստան:

Լ.Խ.- Ավարտեցի դպրոցը, անհրաժեշտ էր սովորել, ախր այնտեղ հայկական ինստիտուտներ չկան: Գնացի Հայաստան ու ավարտելուց հետո մնացի այնտեղ: Հետո տեղափոխվեցին ծնողներս: Իսկ ընդհանրապես իմ նախնիներն Արևմտյան Հայաստանից են: Էրզրումից: Իմ նախապապը թաղված է Էրզրումում: Պապս՝ Ախալքալաքում: Հայրս՝ Հայաստանում: Ահա, ըստ սրա՝ կարող եք պատկերացնել, թե ինչ է ցեղասպանությունը: Դա այն է, երբ անգամ գերեզմաններ չկան, որ այցելես:

Ն.Ի.- Հիմա հնարավո՞ր է Հայաստանից Թուրքիա գնալ:
Լ.Խ.-  Շատերն են գնում: Բայց ես չեմ գնա: Ինքս ինձ խոստացել եմ, որ Թուրքիա կգնամ միայն մեր բանակի մուտքից հետո:

Ն.Ի.-  Բանակից հետո՞:

Լ.Խ.- Այո՛: Դա նշանակում է, որ գուցեև երբեք: Չէ՞ որ եթե ամեն մի ամրոցի, ամեն քաղաքի, ամեն եկեղեցու վրա թուրքական դրոշ կա, ես չեմ կարող ոտք դնել այնտեղ:

Ն.Ի.- Դուք լսե՞լ եք մի այսպիսի թուրք գրողի՝ Օրհան Փամուկի մասին: Նա Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր է:

Լ.Խ.- Լսել եմ, բայց չեմ կարդացել:

Ն.Ի.- Հայաստանում գիտե՞ն, որ նրա դեմ դատական գործ է հարուցված այն պատճառով, որ նա ճանաչել է ցեղասպանությունը:

Լ.Խ.- Այո՛, այդ մասին շատ է գրվել: Նա ամեն ինչ շատ ճիշտ է անում: Դա անհրաժեշտ է նաև հենց իր համար:

Ն.Ի.- Այնուամենայնիվ, ողջ ժամանակ գրականությունը և քաղաքականությունը խաչվում են… Լևո՛ն, Ռուսաստանում տպագրվել են միայն ձեր պատմվածքները: Իսկ ինչի՞ մասին են վեպերը:

Լ.Խ.- Մեկը ղարաբաղյան պատերազմի մասին է, կոչվում է «Սև գիրք, ծանր բզեզ»: Երկրորդը պատմական վեպ է՝ «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի»: Երկուսն էլ թարգմանված են: Բայց ես չգիտեմ՝  արժե՞ արդյոք թարգմանությունը տպագրել: Հարց, որ միշտ տալիս եմ ինքս ինձ՝ ինչո՞ւ:

Ն.Ի.-Դա Ձեզ համար՝ ինչո՞ւ: Դուք գրում եք Ձե՞զ համար:

Լ.Խ.-Երբ երիտասարդ էի, մտածում էի, որ գրում եմ ինչ-որ մեկի, ավելի ճիշտ՝ ժողովրդի համար: Նույնիսկ ծիծաղելի է: Հետո հանկարծ հասկացա, որ գրում եմ միայն ինձ համար:

Ն.Ի.- Որպեսզի ինչ-որ բա՞ն ասեք, ներսում եղա՞ծն արտահայտեք :

Լ.Խ.- Պատմվածքներում, նույնիսկ վեպերում կան այնպիսի հատվածներ, որ ինձնից բացի ոչ ոք չգիտի՝ ինչ է դա: Եվ ես հենց այդպես էլ թողնում եմ:

Ն.Ի. –Պետք է հանելո՞ւկ մնա:

Լ.Խ.- Ով ուզում է, թող հասկանա, իսկ եթե՝ ոչ, նշանակում է ՝ ես չեմ ասի, դա իմ… Այդ պատճառով էլ հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ տպագրել: Եվ հետո դրանից դեպրեսիա է սկսվում:

 Ն.Ի.- Երևի հնարավոր չէ առանց զգացողության, որ դա քեզ պետք է, գրող դառնալ: Առանց գրելու պահանջ ունենալու: Բայց, այնուամենայնիվ, եթե չլինեն հենց այդ նույն Չարենցը, հենց այդ նույն Մահարին, հենց այդ նույն Մաթևոսյանը, նաև հայերն էլ այլ կլինեին…

Լ.Խ.- Իհարկե: Դա այդպես է: Ինչպես ուրիշ են լինում այն մարդիկ, որոնք ապրում  են հովիտներում, ապրում են անտառներում, տայգայում, նրանք, ովքեր ապրում են ծովին մոտ կամ լեռան կողքին… Մեծ մարդիկ ճիշտ այնպիսին են, ինչպիսին ծովն է, ինչպիսին լեռը: Եվ նրանց կողքին, նրանց հետ ապրում է ժողովուրդը:

Ն.Ի.-  Իսկ Մաթևոսյանը . նա լե՞ռ է, թե՞ ծով:

Լ.Խ.- Լեռ: Նա լեռ է: Լեռ, որ նայում է Հայաստանին: Բարձրից: Այո՛: Այդպես էլ պետք է լինի: Ինձ թվում է՝ այդպես է նաև ռուս ժողովրդի համար: Եթե չլիներ Շոլոխովը, Դոստոևսկին, դուք այլ կլինեիք: Արվեստը ժողովուրդներին օժտում է տարբեր նրբերանգներով, տարբեր գույներով, տարբեր մտածողությամբ:

Շարունակությունը հաջորդիվ.  

Ռուսերենից թարգմանեց Կարինե Մեսրոպյանը